نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
2 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه بزرگمهر قائنات
چکیده
فقه عبادات که عمدتاً مربوط به رابطۀ انسان با خداست، بخش عظیمی از مباحث فقهی را در بر گرفته و مشتمل بر چند باب و چندین مسئلۀ مهم است و قاعده‌های فقهی بسیاری در این بخش مورد استناد و استدلال فقها قرار گرفته است. از آنجا که تعیین و تنظیم وظیفۀ انسان بر اساس شریعت آسمانی و با استفاده و استنباط از اوامر و نواهی شریعت در همه وقایع و رویدادها، نیازمند بحث علمی دقیق و بررسی گسترده‌ای است، نویسندگان در پژوهش حاضر به شیوه اسنادی ـ تحلیلی، ضمن تبیین مفاد قاعدۀ «نفی عسر و حرج» و گسترۀ آن، اهم موارد استناد فقها به قاعدۀ مذکور در ابواب مختلف عبادات را احصا کرده و وجوه استدلال به قاعدۀ مذکور را در هر مورد به بحث گذاشته‌اند؛ به طوری که در برخی موارد، احکام صادرشده صرفاً در پرتو ادلۀ قاعدۀ «نفی عسر و حرج» تحلیل می‌گردد و در برخی موارد، ادلۀ مذکور به عنوان معاضد در کنار سایر ادله مورد استناد قرار گرفته است و در برخی موارد نیز به سبب وجود اختلاف میان ادلۀ خاص، قاعدۀ مذکور به عنوان مبنا و معیار در نظر گرفته شده و ادلۀ موافق با قاعدۀ مذکور ترجیح داده شده است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Rule of Negation of Distress and Constriction (Arabic: قاعدة نفی عُسْر وحَرَج) and Analysis of the Cases Cited in the Jurisprudence of ‘Ibadah (Religious Ritual Practice)
نویسندگان [English]
- Seifollah Ahadi 1
- Ali Mohammadian 2
1 Assistant professor at Azarbaijan Shahid Madani University
2 Assistant professor at Bozorgmehr University of Qaenat
چکیده [English]
T
he jurisprudence of ‘Ibadah (worship, religious ritual practice), which is mainly related to man’s relationship with God, contains a large part of jurisprudential issues and includes several chapters and several important issues, and many jurisprudential rules have been cited and argued by jurists in this part. Since, the determination and regulation of human duty on the basis of the heavenly Sharia (Arabic: شریعة, Romanized: sharīʿa) and by using and inferring the commands and prohibitions (bans and orders) of the Sharia in all events requires a thorough scientific discussion and extensive study; therefore, in the present study, the authors, in a documentary-analytical manner, while explaining the contexts of the rule of negation of distress and constriction (Arabic: قاعدة نفی عُسْر وحَرَج) and its scope, enumerate the most important cases of jurists citing to this rule in different chapters of worship and have discussed the aspects of arguing for this rule in each case; so that in some cases, the rulings issued are analyzed only in the light of the evidence of the rule of negation of distress and constriction and in some cases, the mentioned evidence has been cited as a help along with other evidence, and in some cases due to the difference between the specific evidence, the mentioned rule has been considered as a basis and criterion and the arguments in accordance with the mentioned rule have been preferred.
کلیدواژه‌ها [English]
- Ibadah jurisprudence
- The rule of negation of distress and constriction
- Sharia of samḥah and sahlah (sharīʿa of permissibility and forgiving
- i.e. be lenient with
- with forgiveness
- Islamic law of tolerance and ease [In this Shari'a
- due to the fact that it is easy and due to the fact that it is with forgiveness
- no difficult duties have been set.] Arabic: الشریعی السَّمْحَی والسَّهْلی )
- Secondary real rule
- قرآن کریم.
- آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مٶسسة آل البیت، 1409 ق.
- آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران، مؤلف، 1380 ق.
- ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر ـ دار صادر، 1414 ق.
- انصاری، مرتضی بن محمدامین، صراط النجاة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.
- همو، کتاب الصوم، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1413 ق.
- همو، مطارح الانظار، تقریر ابوالقاسم نوری تهرانی (کلانتری)، چاپ دوم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1383 ش.
- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
- تجلیل تبریزی، ابوطالب، التعلیقة الاستدلالیة علی تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
- جعفری تبریزی، محمدتقی، منابع فقه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- حائری اصفهانی، محمدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404 ق.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1409 ق.
- حسینی واسطی زبیدی، سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
- حیدری، سیدعلی‌نقی، اصول الاستنباط، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیه، 1412 ق.
- سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، مرتضوی، 1425 ق.
- صاحب بن عباد، ابوالقاسم اسماعیل، المحیط فی اللغه، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتاب، 1414 ق.
- صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
- طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1418 ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، چاپ دوم، بیروت، مٶسسة الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، 1416 ق.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400 ق.
- عاملی جُباعی (ابن الشهید ثانی)، جمال‌الدین حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1410 ق.
- همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
- عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتاب‌فروشی مفید، بی‌تا.
- همو، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.
- علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411 ق.
- همو، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسة آل البیت، 1414 ق.
- همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
- همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412 ق.
- علمی سولا، محمدرضا، «درنگی در لزوم تقلید اعلم»، فصلنامه مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و چهارم، شماره 91، زمستان 1391 ش.
- علوی عاملی، سیداحمد، مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- فاضل موحدی لنکرانی، محمد،تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة ـ احکام التخلی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
- همو، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة ـ الاجتهاد و التقلید، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414 ق.
- فاضل هندی، بهاءالدین محمد بن حسن اصفهانی، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1416 ق.
- قطب‌الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن هبةاللّٰه، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
- کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، چاپ سوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.
- همو، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.
- محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
- محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1406 ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402 ق.
- مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1430 ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة الجعفریة لاحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.
- همو، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
- مقری فیومی، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، دار الرضی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسۀ امام امیرالمٶمنین، 1411 ق.
- موسوی بجنوردی، سیدحسن بن آقابزرگ، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1419 ق.
- موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، قم، دار العلم، بی‌تا.
- موسوی شاهرودی، سیدمرتضی، جامع الفتاوی ـ عمره مفرده، قم، مشعر، 1428 ق.
- موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح عبادات شرائع الاسلام، بیروت، مؤسسة آل البیت، 1411 ق.
- موسوی گلپایگانی، سیدمحمدرضا، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، 1413 ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.
- همو، مناهج الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1420 ق.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعه، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1415 ق.
- وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، مصابیح الظلام، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، 1424 ق.
- همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم، مؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث و مؤسسة النشر الاسلامی، 1416 ق.
)