اعتکاف نیابتی از متوفی در فقه اسلامی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

بر اساس قاعدۀ اولیه، لازم است که عمل عبادی توسط خود مکلف انجام گیرد و نیابت شخص دیگر برای انجام آن اعمال جایز نیست. یکی از اعمال عبادی اعتکاف است که از این جریان مستثنا نیست. گاهی این عبادت که به نحوی مانند نذر و امثال آن بر مکلف واجب شده است، از وی فوت می‌شود و مکلف می‌میرد، در حالی که ذمه‌اش به آن عمل مشغول است. حال آیا جایز است که ولیّ او، قضای آن را به نیابت از متوفی به جای آورد و در این صورت، ذمۀ میت با این عمل نیابی فارغ می‌شود؟ از منظر امامیه در اینجا دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاهی که چنین نیابتی را برنمی‌تابد و دیدگاهی که به جواز چنین نیابتی قائل است که با وجود ادله، جواز نیابت صحیح‌تر به نظر می‌رسد. در مذاهب اربعه، دیدگاه‌ها متفاوت است؛ از منظر حنابله در صورتی که این اعتکافِ قضاشده، به واسطه نذر واجب شده باشد، باید ولیّ میت به نیابت از مرده به جای آورد. مالکیه و حنفیه بر این باورند که نیابت از مرده در اعتکاف صحیح نیست و باید برای آن، فقیر را اطعام کند. شافعی نیز دو دیدگاه دارد: دیدگاه قدیم وی که بر صحت اعتکاف ولیّ از سوی میت تعلق گرفته است و دیدگاه جدید که قائل به اطعام فقیر است. با توجه به اینکه روایاتِ عدم صحت کم بوده و در برابر آن، روایات صحت اعتکافِ ولیّ از کثرت و قوت برخوردار می‌باشند، قول به صحت از سوی اهل سنت نیز مستدل‌تر و صحیح‌تر به نظر می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

I'tikaf (Islamic Ritual Retreat) by Proxy for the Dead in Islamic Fiqh

نویسنده [English]

  • Abolfazl Alishahi Qaleh Juqi
Associate professor at Farhangian University
چکیده [English]

Based on the primary maxim it is necessary that the Islamic devotional practice to be done by the accountable person himself and a proxy to do those practices for someone else is not allowed. One of these devotional practice is i'tikaf (Arabic: اعتکاف Islamic Ritual Retreat) which is not an exceptional. Sometimes this devotion (Islamic worship) as Nazr (Arabic: نذر a vow or commitment to carry out an act) and like it has been obliged on the accountable and he does not do it and dies and owes a duty to do that. Now the question is if it is allowed (lawful) to the authority to perform for this missed i'tikaf as a proxy for him and in this case, the dead obligation (duty) has been fulfilled by this proxy. From the point of view of Imāmīyyah (Arabic: إمامیّة) there are two opinions: an opinion which has not accepted this proxy and an opinion which has agreed to take this proxy that this opinion seems to be more appropriate in line with evidences. there are different opinions in four schools of Sunni Islam. From the view of Ḥanbalī if this missed i'tikaf is because of the obliged vow the dead authority must perform it as a proxy for the dead. Ḥanafī and Mālikī believe that the proxy for the dead is not valid and for it the food should be provided for the poor and Shafi'i has two opinions: the old opinion believes the validity of the authority to be a proxy for the dead and the modern attitude which believes that the food should be provided for the poor. Observing the few hadiths for the lack of validity and the multiplicity of hadiths and being on firm ground for the validity and of the authority i'tikaf, the opinion of the validity in Sunni school seems more acceptable and reasonable.

کلیدواژه‌ها [English]

  • I'tikaf
  • The dead
  • A proxy for
  • Imāmīyyah fiqh
  • Schools’ fiqh

مراجع

  1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
  2. ابن ابی‌شیبه کوفی عبسی، عبداللّٰه بن محمد، مصنف ابن ابی‌شیبة فی الاحادیث و الآثار، تحقیق سعید لحام، بیروت، دار الفکر، 1409 ق.
  3. ابن ادریس حلّی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد، موسوعة ابن ادریس الحلّی، قم، دلیل ما، 1387 ش.
  4. ابن برّاج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406 ق.
  5. ابن حجر عسقلانی، شهاب‌الدین احمد بن علی، فتح الباری شرح الصحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
  6. ابن حزم اندلسی، ابومحمد علی بن احمد بن سعید، المحلی بالآثار، مصر، مکتبة الجمهوریه، بی‌تا.
  7. ابن زهدری حلّی، نجم‌الدین جعفر، ایضاح ترددات الشرائع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1386 ش.
  8. ابن عثیمین، محمد بن صالح، الشرح الممتع علی زاد المستقنع، جدّه، دار ابن الجوزی، 1422 ق.
  9. ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقائیس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
  10. ابن قدامه مقدسی، موفق‌الدین عبداللّٰه بن احمد بن محمد، المغنی، ریاض، دار عالم الکتب، 1999 م.
  11. ابن ماجه قزوینی، ابوعبداللّٰه محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق محمد فٶاد عبدالباقی، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.
  12. انصاری، زکریا بن محمد بن احمد بن زکریا، فتح الوهّاب بشرح منهج الطلاب، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1418 ق.
  13. آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی، بی‌جا، بی‌نا، 1384 ق.
  14. بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363 ق.
  15. بخاری، ابوعبداللّٰه محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، دار الطباعة العامره، 1401 ق.
  16. بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر معظم‌له، 1386 ش.
  17. بهوتی حنبلی، منصور بن یونس، کشّاف القناع عن متن الاقناع، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1418 ق.
  18. تبریزی، جواد بن علی، تنقیح مبانی العروة (الصوم)، قم، دار الصدیقة الشهیده، 1386 ش.
  19. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، کتابفروشی داوری، 1410 ق.
  20. همو، حاشیة شرائع الاسلام، قم، مرکز النشر الاسلامی، 1380 ش.
  21. خطیب شربینی، شمس‌الدین محمد بن احمد، الاقناع فی حل الفاظ ابی‌شجاع، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
  22. خوانساری، رضی‌الدین محمد بن حسین بن جمال‌الدین محمد، تکمیل مشارق الشموس فی شرح الدروس، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  • دمیاطی، احمد بن محمد، حاشیة اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین لشرح قرة العین بمهمات الدین، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 2010 م.
  1. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت ـ دمشق، دار العلم ـ الدار الشامیه، 1412 ق.
  2. زمخشری، جاراللّٰه ابوالقاسم محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
  3. سبحانی تبریزی، جعفر، الصوم فی الشریعة الاسلامیة الغراء، قم، مٶسسه امام صادق‰، 1420 ق.
  • همو، رسائل فقهیه، قم، مٶسسه امام صادق‰، 1429 ق.
  • سقاف، شیخ علوی بن عبدالقادر، الموسوعة الفقهیه، بی‌جا، بی‌نا، 1433 ق.
  1. شمس‌الدین سرخسی، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی‌سهل، کتاب المبسوط، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  2. شنقیطی، محمد بن محمد، شرح زاد المستقنع، بی‌جا، الشبکة الاسلامیه، بی‌تا.
  3. شیبانی، ابوعبداللّٰه محمد بن حسن بن فرقد، کتاب الاصل المعروف بالمبسوط، تحقیق ابوالوفاء افغانی، کراتشی، ادارة القرآن و العلوم الاسلامیه، بی‌تا.
  • صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همّام، المصنف، تحقیق حبیب‌الرحمن اعظمی، بیروت، المجلس العلمی، بی‌تا.
  1. صیمری بحرانی، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار الهادی، 1420 ق.
  2. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، الشرح الصغیر فی شرح المختصر النافع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1368 ش.
  3. طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، مصباح المنهاج، بیروت، دار الهلال، 1425 ق.
  4. طباطبایی قمی، سیدتقی، مبانی منهاج الصالحین، قم، قلم الشرق، 1426 ق.
  5. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهارŒ، 1422 ق.
  6. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویه، 1387 ق.
  7. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، موسوعة الشهید الاول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1430 ق.
  8. عریضی، ابوالحسن علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، تحقیق مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا‰، 1368 ش.
  9. عظیم‌آبادی، ابوالطیب محمد شمس‌الحق، عون المعبود؛ شرح سنن ابی‌داوود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  10. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسة آل البیتŒ، 1414 ق.
  11. همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374 ش.
  12. علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل، «نیابت در اعتکاف از زنده از منظر فقه مذاهب اسلامی»، آموزه‌های فقه عبادی، سال دوم، شماره 2، بهار و تابستان 1400 ش.
  13. عمرانی شافعی یمنی، ابوالحسین یحیی بن ابی‌الخیر بن سالم، البیان فی مذهب الامام الشافعی، جده، دار المنهاج، 1421 ق.
  • فاضل موحدی لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، امیر قلم، بی‌تا.
  • قرشی بنابی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1412 ق.
  • قشیری نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  1. کاسانی حنفی، علاءالدین ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409 ق.
  2. کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر مالکی، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان، مهدوی، بی‌تا.
  3. کرکی عاملی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
  4. مجلسی دوم، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
  5. محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مٶسسة سیدالشهداء‰ العلمیه، 1364 ش.
  6. همو، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
  7. منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، قم، کیهان، 1409 ق.
  • موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، مٶسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1418 ق.
  • موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، دفتر معظم‌له،1413 ق.
  • نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، مٶسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، 1421 ق.
  1. نراقی، ملااحمد بن محمدمهدی، تذکرة الاحباب، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1425 ق.
  2. نووی، ابوزکریا محیی‌الدین یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب (مع تکملة السبکی و المطیعی)، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  3. وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الموسوعة الفقهیة الکویتیه، کویت، دار السلاسل، 1427 ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار