نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی
2 استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی
چکیده
یکی از پردامنه‌ترین ابواب فقهی، باب حج است. در میان روایات فراوان این باب، بخشی از اخبار، بیانگر حکم تکلیفی حج برای توانگرانی است که بیش از یک بار مستطیع می‌شوند. بر اساس شماری از این روایات، توانگری در هر سال سبب استقرار وجوب حج در همان سال خواهد بود. اما شماری دیگر از روایات، یک بار ادای حج را در طول عمر بر توانگران کافی می‌دانند. دانشوران مسلمان در مواجهه با این اخبار، رویکردهای گوناگونی برگزیده‌اند که ناظر به دست شستن از ظاهر روایات دسته اول و حمل آن‌ها بر یکی از وجوه ذیل است: استحباب، وجوب بدلی، وجوب کفایی، زدودن انگاره جاهلی نسیء، مقابله با باور نادرستِ انحصار وجوب حج در سال اول استطاعت، وجوب بر جنس توانگران و زدودن انگاره حج طبقاتی. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره از منابع اِسنادی در پی اعتبارسنجی هر یک از این برداشت‌هاست. در گام پسین پس از بیان نقدهایی به هر یک از این رویکردها، دیدگاه برگزیده با بهره از مؤلفه‌هایی چون مدلول آیه 97 سوره آل عمران، قاعده «لو کان لبان»، اعراض مشهور و سیره متشرعه، به بی‌اعتباری روایات دسته اول دست یافته است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Review the Proofs of the Hukm of Multiple Hajj Performance on the Wealthy from the View of Two Main Schools of Thought in Islam
نویسندگان [English]
- alborz mohaghegh garfami 1
- sayyed mahdi ahmadi nik 2
1 MA of the Quran Sciences & Hadith
2 Assistant professor at Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]
One of the most extensive Jurisprudential chapters is Hajj chapter. Within the several hadiths in this chapter , part of hadiths indicates obligation creating rules (hukm taklifi) for the wealthy who are financially capable to perform more than one time. According to some hadiths, wealth makes Hajj to be compulsory in the same year whereas some other states that to fulfil once in a lifetime is enough. Muslim scholars have selected different approaches in confronting these traditions . It shows that putting aside the first category of hadiths and conveying them to the following aspects: mandatory, alternative obligation, collective obligation, purifying the pre-Islam belief of Nasī’ (i.e. postponement of months; Arabic: النّسی‌ء), confronting the false belief of the limitation of the obligation of Hajj in the first year, the obligation of the predicable (genus) of the wealthy and purifying the belief of the class Hajj. This note with descriptive-analytic method aims to evaluate the truthfulness of these inferences. At the last step after mentioning criticisms on each of these approaches, the selected attitude with utilizing the components such as the indication of verse 97 of surah Āl `Imrān (Arabic: آل عمران), the maxim “لو کانَ لَبانَ” (If there were such a ruling, it should have been revealed or known), the well-known fuqaha giving it up (have not acted based on it) and the manner and conduct of Shi'a intellectuals it is achieved that the first category of hadiths are invalid.
کلیدواژه‌ها [English]
- Hajj
- The wealthy (the people of Jedah)
- Hadiths
- Obligation
- Recommendation
- Lack of authority
- قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
- آبی ازهری، صالح عبدالسمیع، الثمر الدانی فی تقریب المعانی؛ شرح رسالة ابن ابی‌زید القیروانی، بیروت، المکتبة الثقافیه، بی‌تا.
- آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، دار الفکر، 1393 ش.
- آلوسی بغدادی، سیدمحمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، قاهره، بی‌نا، بی‌تا.
- آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1432 ق.
- ابن ابی‌جمهور احسائی، محمد بن زین‌الدین علی بن ابراهیم، عوالی اللئالئ العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، قم، دار سیدالشهداء للنشر، 1405 ق.
- ابن درید ازدی، ابوبکر محمد بن حسن، جمهرة اللغه، بیروت، دار العلم للملایین، 1988 م.
- ابن عربی، ابوبکر محمد بن عبداللّٰه، احکام القرآن، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، 1408ق.
- ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
- ابن قدامه مقدسی، شمس‌الدین عبدالرحمن بن محمد بن احمد، الشرح الکبیر علی متن المقنع (حاشیة کتاب المغنی)، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- ابن قدامه مقدسی، موفق‌الدین ابومحمد عبداللّٰه بن احمد بن محمد، المقنع فی فقه الامام احمد بن حنبل الشیبانی، بیروت، دار الفکر، 1405 ق.
- ابن ماجه قزوینی، ابوعبداللّٰه محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، بیروت، دار الرسالة العالمیه، 1430 ق.
- ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414 ق.
- اراکی، محسن، «فقه الحجّ الاستدلالی المقارن؛ وجوب الحجّ وفوریته فی دراسة استدلالیة مقارنة»، میقات الحج، شماره 1، 1415 ق.
- ازهری، ابومنصور محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ق.
- انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب الحج، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1425 ق.
- انصاری قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد، تفسیر القرطبی، لبنان، دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
- بُجَیرمی مصری شافعی، سلیمان بن محمد بن عمر، تحفة الحبیب علی شرح الخطیب، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363 ش.
- بدری، تحسین، معجم مفردات اصول الفقه المقارن، تهران، بی‌نا، 1428 ق.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، چاپ دوم، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ق.
- بهجت فومنی، محمدتقی، جامع المسائل (تعلیق و شرح بر ذخیرة العباد)، قم، دفتر آیةاللّٰه بهجت، 1384ش.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، آثار الباقیه، ترجمه احمد داناسرشت، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر، 1363 ش.
- بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین بن علی، السنن الکبری و فی ذیله الجوهر النقی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند، 1344 ق.
- تبریزی، جواد بن علی، تنقیح مبانی الحج، قم، دار الصدیقة الشهیده ، 1388 ش.
- ترحینی عاملی، سیدمحمدحسن، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیه، قم، دار الفقه للطباعة و النشر، 1385 ش.
- تمیمی مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیون، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام عن اهل بیت رسول اللّٰه علیه و علیهم افضل السلام، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1385 ق.
- جصاص، احمد بن علی رازی، احکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دانشنامه حقوقی، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر، 1372 ش.
- جواهری، محمد، الواضح فی شرح العروة الوثقی؛ اضواء و آراء علی بحوث سید الطائفه السید الخوئی، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 2012 م.
- جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، بیروت، دار العلم للملایین، 1376 ش.
- جوینی، امام‌الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبداللّٰه بن یوسف، البرهان فی اصول الفقه، چاپ چهارم، مصر، الوفاء، 1418 ق.
- چهارسوقی، محمدهاشم بن زین‌العابدین خوانساری اصفهانی، معدن الفوائد و مخزن الفرائد، قم، مؤلف، 1317 ق.
- حاکم نیشابوری، ابوعبداللّٰه محمد بن عبداللّٰه، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411 ق.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1409 ق.
- حسینی جرجانی، سیدامیر ابوالفتح بن مخدوم، تفسیر شاهی او آیات الاحکام، تهران، نوید، 1362 ش.
- حسینی روحانی، سیدمحمد، المرتقی الی الفقه الارقی (الحج)، تقریر سیدعبدالصاحب حکیم، تهران، دار الجلی، بی‌تا.
- حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، قم، انصاریان، بی‌تا.
- حسینی شیرازی، سیدمحمد، الفقه؛ موسوعة استدلالیة فی الفقه الاسلامی، چاپ دوم، بیروت، دار العلوم، 1409 ق.
- خطیب شربینی، شمس‌الدین محمد بن محمد، الاِقناع فی حلّ الفاظ ابی‌شجاع، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- دمیاطی بکری، ابوبکر عثمان بن محمد شطا، حاشیة اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین لشرح قرة العین بمهمات الدین، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- رازی نجفی اصفهانی، محمدتقی بن عبدالرحیم، هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1429 ق.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت ـ دمشق، دار القلم ـ الدار الشامیه، 1412 ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، 1412 ق.
- سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعة الاسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق، 1382 ش.
- سجستانی ازدی، ابوداود سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، بیروت، دار الرسالة العالمیه، 1430 ق.
- سرخسی، شمس‌الدین ابوبکر محمد بن ابی‌سهل، المبسوط للسرخسی، بیروت، دار الفکر، 1421 ق.
- سمعانی، ابومظفر منصور بن محمد بن عبدالجبار، قواطع الادلة فی الاصول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418 ق.
- سند، محمد، سند العروة الوثقی (کتاب الحج)، بیروت، مؤسسة ام القری للتحقیق و النشر، 1426 ق.
- سیستانی، سیدمحمدرضا، بحوث فی شرح مناسک الحج، تقریر امجد ریاض و نزار یوسف، بیروت، دار المٶرخ العربی، 1437 ق.
- سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، 1373 ش.
- شاشی، ابوبکر محمد بن احمد، حلیة العلماء فی معرفة مذاهب الفقهاء، بیروت، مؤسسة الرساله، 1980 م.
- شافعی، ابوعبداللّٰه محمد بن ادریس، احکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412 ق.
- صالحی مازندرانی، اسماعیل، مفتاح الاصول، قم، صالحان، 1424 ق.
- صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، 1385 ش.
- صنقور علی، محمد، المعجم الاصولی، چاپ دوم، قم، الطیار، 1428 ق.
- طباطبایی حکیم، سیدمحسن، دلیل الناسک، چاپ سوم، بیروت، المنار، 1416 ق.
- همو، مستمسک العروة الوثقی، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
- طباطبایی قمی، سیدحسن، کتاب الحج، قم، مطبعة باقری، 1415 ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی و بهامشها تعلیقات اعلام العصر و مراجع الشیعة الامامیه، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1375 ش.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1390 ق.
- همو، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
- عریضی، علی بن جعفر، مسائل علیّ بن جعفر و مستدرکاتها، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1409 ق.
- علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1414 ق.
- همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1424 ق.
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، قم، الشریف الرضی، 1380 ش.
- غروی نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، تقریر سیدابوالقاسم موسوی خویی، قم، مطبعة العرفان، 1352 ش.
- فارسی، امیر علاءالدین علی بن بلبان، صحیح ابن حبّان بترتیب ابن بلبان، تحقیق و تعلیق شعیب ارنٶوط، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الرساله، 1414 ق.
- فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (کتاب الحج)، چاپ دوم، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1418 ق.
- فاکهی مکی، ابوعبداللّٰه محمد بن اسحاق بن عباس، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، بیروت، دار خضر، 1414 ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، هجرت، 1409 ق.
- فناری، شمس‌الدین محمد بن حمزة بن محمد، فصول البدائع فی اصول الشرائع، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006 م.
- فیاض کابلی، محمداسحاق، تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی، قم، محلاتی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، کتاب الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمٶمنین علی، 1406 ق.
- همو، مفاتیح الشرائع، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، 1395 ش.
- قربانی، محمدعلی، بررسی نسیء در قرآن و گاه‌شماری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1392 ش.
- قطب‌الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن هبةاللّٰه، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1405 ق.
- کاسانی حنفی، علاءالدین ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دار الکتاب العربی، 1982 م.
- کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر مالکی، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، بوستان کتاب، 1422 ق.
- کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، انوار الفقاهه، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1436ق.
- کاظمی (فاضل جواد)، جواد بن سعید، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، چاپ دوم، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1365 ش.
- کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
- لجنة الفقه المعاصر، الفائق فی الاصول، چاپ پنجم، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، 2019 م.
- مازندرانی، محمدهادی بن محمدصالح، شرح فروع الکافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.
- مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، کوشانپور، 1406 ق.
- مجلسی دوم، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.
- همو، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1406 ق.
- محقق حلّی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، 1364 ش.
- همو، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه (کلیات و کتابشناسی)، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1368 ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1430 ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة المرتضویه، بی‌تا.
- منوفی مالکی مصری، ابوالحسن علی بن خلف، کفایة الطالب الربانی لرسالة ابی‌زید القیروانی، بیروت، دار الفکر، 1412 ق.
- موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392 ش.
- همو، تنقیح الاصول، تقریر حسین تقوی اشتهاردی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418 ق.
- موسوی خوانساری، سیداحمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تحقیق علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدوق، 1355 ش.
- موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الاصول، تقریرات سیدمحمدسرور واعظ‌حسینی بهسودی، چاپ پنجم، قم، کتابفروشی داوری، 1413 ق.
- همو، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، 1413 ق.
- همو، مناسک الحج، چاپ هفتم، نجف اشرف، مطبعة الآداب، 1393 ق.
- همو، موسوعة الامام الخوئی، چاپ چهارم، نجف اشرف، نینوی، 1430 ق.
- موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، مشهد مقدس، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1411 ق.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (ط. القدیمة)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعه، بیروت، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1429 ق.
- نراقی، محمدمهدی بن ابی‌ذر، تجرید الاصول، قم، سید مرتضی، 1384 ش.
- نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1408 ق.
- واسطی زبیدی، سیدمحمدمرتضی بن محمد حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
- وحید خراسانی، محسن، کتاب الحج، تقریر محمد اسعد قبیسی عاملی، قم، مدرسة الامام باقر العلوم، 1386 ش.
- ووستنفلد، فردیناند، و ادوارد ماهلر، تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله هجری قمری و میلادی، ترجمه و مقدمه حکیم‌الدین قریشی، تهران، فرهنگسرای نیاوران، 1360 ش.
- هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، درسنامه فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، 1395 ش.
)