نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
3 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
چکیده
مفهوم احتیاط‌ورزی به حکم خِرَد و شریعت، امری پسندیده شمرده می‌شود. اما شایسته است به‌سبب برخی پیامدهای ناگوار احتمالی آن، گستره و ضوابطی برای آن تعیین شود. توجه به این امر در حوزه تعیین احکام شرعی مکلفان و در قامت یکی از ارکان اجتهادِ روشمند بایسته می‌نماید. این نوشتار با بهره از منابع اِسنادی و به روش اکتشافی ـ تحلیلی در پی تبیین مهم‌ترین راهکارهایی است که از احتیاط‌ورزی نامتناسبِ مجتهد در مقام افتاء پیشگیری نماید. برای دست یافتن به این هدف، در گام نخست مفهوم احتیاط در مقام افتاء تبیین شده و پس از آن، ادله موافقان به‌کارگیری این روش به چالش کشیده شده است. پس از آن برای اثبات ضرورت کاستن از چنین احتیاط‌هایی، پیامدهای ناگوار این روش تبیین شده است. در گام بعد نیز راهکارهای زیر در قامت بایسته‌های روش اجتهادی در مقام افتاء معرفی شده‌اند: کاستن اثرپذیری از دانشوران پیشین در سه عرصه اجماع، شهرت فتوایی و فهم اصحاب؛ موضوع‌شناسی مناسب؛ در نظر داشتن مصالح اسلام و مسلمین؛ توجه به تبلیغ اثربخش دین و توجه به اصل تساهل در احکام.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Solutions for Reduction of Caution in the Position of Fiqh al-ʿIbāḍī
نویسندگان [English]
- alborz mohaghegh garfami 1
- sayyed ali sajjadi zadeh 2
- mohsen jahangiri 3
1 MA of Quran & Hadith Sciences, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran
2 Assistant professor, Dept. of Jurisprudence & Fundamentals of Islamic Law, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran
3 Associate professor, Dept. of Jurisprudence & Fundamentals of Islamic Law, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran
چکیده [English]
The concept of caution (Arabic: احتیاط, Romanized: ʼIḥtiyāṭ) is considered a desirable thing according to reason (intellect) and sharīʿah (Arabic: شرِیعة). However, it is appropriate to determine a limit and criteria for it due to some possible unfortunate consequences. Paying attention to this issue is necessary in determining the religious rulings (Arabic: الأحکام الشرعیّة) of accountable (mukallafīn) people and in the form of one of the pillars of methodical Ijtihād (Arabic: اجتهاد). This article utilizes cited sources by exploratory and analytical methods to explain the most important ways to prevent the disproportionate caution of mujtahid (Arabic: مجتهد) in the position of ʼIftāʼ (Arabic: إفتاء, English: Act of issuing a fatwā or a legal opinion by an authoritative consultant in matters of law and jurisprudence). In order to achieve this goal, the concept of caution in the first step for issuing is explained and after that, the arguments of those in favor of using this method have been challenged. After that, the unfortunate consequences of this method have been explained to prove the necessity of reducing such cautions. In the next step, the following solutions have been introduced in the form of the necessity of the Ijtihād method in the position of issuing: reducing the influence of previous scholars in three areas of consensus (Arabic: إجماع, Romanized: ʼijmāʿ), tradition famous through juristic opinion (Arabic: الشهرة الفتوائیّة) and understanding of the companions, appropriate thematology, considering the interests of Islam and Muslims, paying attention to the effective propagation of religion and paying attention to the principle of latitudinarianism in rulings.
کلیدواژه‌ها [English]
- Caution (Arabic: احتیاط
- Romanized: ʼIḥtiyāṭ)
- ʼIftāʼ (Arabic: إفتاء
- English: Act of issuing a fatwā or a legal opinion by an authoritative consultant in matters of law and jurisprudence)
- Mujtahid (Arabic: مجتهد)
- Ḥukm (Religious ruling)
- Ḥadīth (Arabic: حدیث)
- قرآن کریم.
- آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، چاپ دوم، قم، مٶسسه آل‌البیت، 1409ق.
- آغابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، تعلیق سیدعبدالعزیز طباطبایی، چاپ دوم، مشهد، دار المرتضی للنشر، 1404ق.
- ابن‌ابی‌جمهور احسائی، محمد بن زین‌الدین علی بن ابراهیم، عوالی اللئالئ العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، قم، دار سیدالشهداء للنشر، 1405ق.
- ابن‌زهره حلبی، سیدحمزة بن علی حسینی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق، 1417ق.
- ابن‌طاووس، سید رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد، کشف المَحجّة لثمرة المُهجه، تحقیق محمد حسون، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1375ش.
- ابن‌قیم الجوزیه، شمس‌الدین ابوعبداللّٰه محمد بن ابی‌بکر، أعلام الموقّعین عن رب العالمین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
- ابن‌منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر ـ دار صادر، 1414ق.
- استادی، محمدرضا، شرایط اجتهاد، قم، قدس، 1383ش.
- اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروه، تهران، دار الاسوه، 1417ق.
- الویری، محسن، مدخل «تبلیغ»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1380ش.
- انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، قم، چاپ پنجم، مجمع الفکر الاسلامی، 1416ق.
- انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب الطهاره، قم، المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الانصاری، 1418ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363ش.
- ترحینی عاملی، سیدمحمدحسن، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیه، قم، دار الفقه، 1385ش.
- جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، مکتبة الداوری، 1410ق.
- جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، رسائل الشهید الثانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379ش.
- جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413ق.
- جنّاتی، محمدابراهیم، «احتیاط در احتیاط (پاسخ به انتقاد)»، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره 37، مرداد و شهریور 1370ش.
- جنّاتی، محمدابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران، کیهان، 1374ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1376ق.
- حائری اصفهانی، محمدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404ق.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
- حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق، قم، آیین دانش، 1435ق.
- حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، منهاج الفقاهة (التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم)، قم، انوار الهدی، 1429ق.
- حسینی شیرازی، سیدمحمد، الفقه (الاجتهاد و التقلید)، چاپ دوم، بیروت، دار العلوم، 1407ق.
- حسینی شیرازی، سیدمحمد، الوصائل الی الرسائل، چاپ دوم، قم، عاشورا، 1421ق.
- حسینی عاملی، سیدمحمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
- حکیمی، محمدرضا، بیدارگران اقالیم قبله، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362ش.
- خمینی، سیدمصطفی، تحریرات فی الاصول، قم، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق ـ بیروت، دار القلم ـ الدار الشامیه، 1412ق.
- رشتی گیلانی نجفی، میرزا حبیب‌اللّٰه، کتاب الاجاره، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- زارعی سبزواری، عباس‌علی، القواعد الفقهیة فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1430ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، تقریر محمدحسین حاج‌عاملی، قم، مؤسسه امام صادق، 1424ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، الحج فی الشریعة الاسلامیة الغرّاء، قم، مؤسسه امام صادق، 1382ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، توضیح المسائل، مشهد، هاتف، 1388ش.
- شیخ بهایی، محمد بن حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی، رسائل الشیخ بهاءالدین، قم، مکتبة بصیرتی، 1357ش.
- صادقی تهرانی، محمد، اصول الاستنباط بین الکتاب و السنه، قم، شکرانه، 1393ش.
- صافی گلپایگانی، علی، ذخیرة العقبی فی شرح العروة الوثقی، قم، گنج عرفان، 1385ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌اللّٰه، توضیح المسائل، چاپ هفتم، مشهد، بارش، 1391ش.
- صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، المقنع، قم، مٶسسه امام هادی، 1415ق.
- صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- ضیایی‌فر، سعید، ریشه‌ها و پیامدهای احتیاط در اجتهاد و افتا (گفتگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه)، قم، بوستان کتاب، 1400ش.
- طباطبایی حکیم، سیدمحمدتقی،الاصول العامة للفقه المقارن، چاپ دوم، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، 1418ق.
- طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، مصباح المنهاج، بیروت، دار الهلال، 1417ق.
- طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، منهاج الصالحین، قم، هشتم، دار الهلال، 1433ق.
- طباطبایی فشارکی، سیدمحمد بن قاسم، الرسائل الفشارکیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- طباطبایی کربلایی، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1418ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، قم، مؤسسة السبطین العالمیه، 1388ش.
- طرابلسی، مصطفی بشیر، منهج البحث و الفتوی فی الفقه الاسلامی، اردن، دار الفتح، 1431ق.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
- طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، کتاب الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
- عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، موسوعة الشهید الاول، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1430ق.
- عراقی، ضیاءالدین، الاجتهاد و التقلید، قم، نوید اسلام، 1388ش.
- علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
- علیاری تبریزی، علی بن عبداللّٰه، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، 1412ق.
- غروی نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، تقریر سیدابوالقاسم موسوی خویی، قم، مطبعة العرفان، 1352ق.
- غروی نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1376ش.
- غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت، دار الفکر، 1361ش.
- فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (کتاب الحج)، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1418ق.
- فراهیدی، ابوعبدالرحمن خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، چاپ دوم، قم، هجرت، 1409ق.
- فضل‌اللّٰه، سیدمحمدحسین، دشواره‌های فهم اجتهادی شریعت، تهران، بین‌الملل، 1392ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدر، 1415ق.
- فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، مفاتیح الشرائع، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، 1395ش.
- کرکی عاملی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
- کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، 1429ق.
- گرامی، محمدعلی، المعلقات علی العروة الوثقی، قم، توحید، 1415ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- محقق حلّی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسة سیدالشهداء، 1364ش.
- محقق حلّی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.
- محقق حلّی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن، معارج الاصول، تحقیق سیدمحمدحسین رضوی کشمیری، لندن، مؤسسه امام علی، 1423ق.
- محقق داماد، سیدمحمد، کتاب الحج، تقریر عبداللّٰه جوادی آملی، قم، بی‌نا، بی‌تا.
- محقق داماد، سیدمحمد، کتاب الصلاة، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
- محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمٶمن، کفایة الفقه المشتهر بکفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1381ش.
- محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمٶمن، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، قم، مٶسسه آل‌البیت، بی‌تا.
- مصطفوی، سیدمحمدکاظم، القواعد الفقهیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1426ق.
- مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران، صدرا، 1383ش.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، چاپ دهم، بیروت، دار التیار جدید ـ دار الجواد، 1421ق.
- مغنیه، محمدجواد، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت، دار العلم للملایین، 1975م.
- مغنیه، محمدجواد، فقه الامام جعفر الصادق: عرض و استدلال، چاپ هفتم، قم، انصاریان، 1385ش.
- مغنیه، محمدجواد، فلسفات اسلامیه، چاپ ششم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1993م.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، المقنعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، توضیح المسائل، قم، عالم‌افروز، 1387ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرةالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، 1385ش.
- منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1409ق.
- موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
- موسوی خوانساری، سیداحمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تحقیق علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدوق، 1355ش.
- موسوی خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، مٶسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1418ق.
- موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، تهذیب الاصول، چاپ دوم، قم، المنار، بی‌تا.
- میرزای شیرازی، محمدحسن بن محمود، تقریرات آیةاللّٰه المجدد الشیرازی، تقریر مولی علی روزدری، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، القوانین المحکمة فی الاصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430ق.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981م.
- نراقی، ملااحمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، چاپ سوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.
- نراقی، ملااحمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعه، قم، مٶسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1415ق.
- وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1441ق.
- وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، چاپ بیست و هفتم، قم، مدرسة الامام باقرالعلوم، 1392ش.
- هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، 1382ش.
- همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم، مٶسسه جعفریه، 1422ق.
)