نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسنده
دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران؛ مدرس درس خارج حوزۀ علمیۀ خراسان، مشهد، ایران.
چکیده
«ادراج» در متن حدیث به معنای درهم‌آمیختن سخن راوی با سخنان معصوم(ع) است که از دیرباز مورد توجه و دغدغۀ فقیهان بوده است. ازآنجاکه حتی تغییرات کوچک در متن حدیث ممکن است فقیه را از دستیابی به مقصود اصلی معصوم(ع) بازدارد و منجر به اختلاف فتوا شود، بررسی پیامدهای فقهی ادراج اهمیت ویژه‌ای دارد. این مقاله پس از مقدمه‌ای که به طرح مسئله، پیشینه و توضیح ماهیت ادراج می‌پردازد، پیامدهای فقهی ادراج همچون ایجاد اضطراب، تعارض میان اخبار، اختلاف در فتاوای فقیهان، و ابهام و تغییر در معنای حدیث را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد در فرض علم به ادراج، این پدیده مانع از تمسک به ظهور بدوی حدیث است، ولی احتمال ادراج، مانعی برای تمسک به ظهور ابتدایی آن محسوب نمی‌شود و این احتمال توسط اصالة‌الظهور منتفی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که روش فقیهان برای تشخیص اصالت متن حدیث عبارت است از بررسی نسخه‌های مختلف، تشکیل خانوادۀ حدیث، تحلیل محتوایی و سبک زبانی متن و مراجعه به نظرات عالمان.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Studying the Islamic Jurisprudential Consequences of Interpolation (ادراج Idraj) and the Method of Islamic Jurists' dealing with it in the Hadiths of Fiqh al-'Ibadah
نویسنده [English]
- Sayyed Ali Delbari
Department of Quran and Hadith Sciences, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.; Lecturer at Advanced Level of al-Ḥawza al-ʿIlmīyya of Khorasan,. Mashhad, Iran
چکیده [English]
Interpolation( Arabic: ادراج Idraj( in the text of a hadith means mixing the words of the narrator with the words of the infallible (peace be upon him;Imam), which has long been a concern and preoccupation of Islamic jurists. Since even small changes in the text of a hadith may prevent the Islamic jurist from achieving the main intent of the infallible (peace be upon him) and lead to differences in legal rulings (Arabic: فتوا fatwa), examining the Islamic jurisprudential consequences of interpolation is of particular importance. After an introduction that addresses the issue, background, and the nature of interpolation this paper examines the Islamic jurisprudential consequences of Interpolation, such as causing anxiety, conflict among reports, differences in Islamic jurists' fatwas, ambiguity and changes in the meaning of the hadith. And it indicates that in the case of knowledge of interpolation(idraj(, this phenomenon prevents relying on the apparent initial meaning of the hadith. However, the possibility of interpolation(Idraj( does not hinder relying on its primary appearance, and this possibility is dismissed by the principle of Asalatu adh-Dhuhoor (Arabic:اصاله الظهور literal meaning: primacy of the apparent meaning). This research, utilizing a descriptive-analytical method, concludes that the methods of the Islamic jurists use for determining the authenticity of the hadith text involves examining different versions, forming a family of hadith(related narrations), content analysis and linguistic style analysis of the text, and referring to the opinions of scholars.
کلیدواژه‌ها [English]
- Mudraj
- textual inclusion
- Islamic jurisprudential consequences of interpolation(Idraj)
- the approach of jurists towards interpolation
- قرآن کریم.
- ابن‌اثیر جزری، علی بن ابی الکرم، (1364 ش)، النهایة فی غریب الحدیث، الطبعة الرابعة، مؤسسة إسماعیلیان، قم.
- ابن‌ادریس حلّى، محمد، (1410 ه ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، 3 جلد، جامعه مدرسین، قم، دوم.
- ابن‌حنبل، احمد، (بی‌تا)، المسند، بیروت، دار صادر.
- ابن‌عدی، عبد الله، (1409 - 1988م)، الکامل، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، الطبعة الثالثة، بیروت، دار الفکر.
- ابن‌ماجۀ قزوینی، محمد بن یزید، (بی‌تا)، سنن ابن‌ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار الفکر.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، (1410ق)، لسان العرب، الطبعة الاولی، بیروت، دارصادر.
- ابوریه، محمود، (بی‌تا)، اضواء علی السنة المحمدیه، الطبعة الخامسة، بیروت، موسسة الاعلمی.
- اربلی، (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمه، 2جلد، بنی هاشمی، تبریز، چاپ اول.
- اردبیلی، احمد، (1362ش)، مجمع الفائدة و البرهان، تحقیق: مجتبی عراقی و دیگران، چاپ اول، قم، جامعه مدرسین.
- بحرانی، یوسف، (1405ق)، الحدائق الناضره، تحقیق محمد تقی إیروانی، چاپ اول، قم، منشورات جماعة المدرسین.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، (1401 - 1981م)، صحیح بخاری، دار الفکر، افست چاپ استانبول.
- بروجردی، سید حسین، (1397ق)، جامع أحادیث الشیعه، چاپ اول، قم، مطبعه مهر.
- بهایی عاملی، محمد بن حسین، (بی‌تا)، الحبل المتین (ط. ق)، منشورات مکتبه بصیرتی، قم، طبعة حجریة.
- بهایی عاملی، محمد بن حسین، (1407ق)، الوجیزه، ترجمه سید محمد مرعشی.
- بهرامی، محمدحسین، اندیشه‌های حدیثی علامه محمدتقی شوشتری در کتاب النجعة (1) ، علوم حدیث، ش31، بهار 1383ش.
- بیهقی، احمد بن حسین، (بی‌تا)، السنن الکبری، دار الفکر.
- بیهقی، احمد بن حسین، (بی‌تا)، معرفة السنن و الاثار، تحقیق: سید کسروی حسن، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- ترمذی، محمد بن عیسی، (1403 - 1983م)، سنن الترمذی، چاپ دوم، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.
- حافظیان بابلی، ابو الفضل، (1382ش)، رسائل فی درایة الحدیث، الاولی، دار الحدیث.
- حائری، محمد بن اسماعیل، (1416 ق)، منتهی المقال، قم، مؤسسة آل البیت.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1416 ق)، وسائل الشیعه، الطبعة الثالثه، قم، مؤسسة آل البیت.
- حکیم، سید محسن، (1404ق)، مستمسک العروة، قم، منشورات مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
- حلی، جعفر بن حسن، (1407ق)، المعتبر، تحقیق: محمد علی حیدری و دیگران، قم، موسسه سید الشهداء، چاپ اول.
- حلّى، حسن بن یوسف، (1412ق)، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، 15 جلد، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، اول.
- خطیب بغدادی، احمد، (1418ق)، الفصل للوصل المُدْرَج فی النقل، الطبعة الاولی، الریاض، دار الهجرة.
- خویی، ابوالقاسم، (1403ق)، معجم رجال الحدیث، چاپ سوم، بیروت، دارالزهراء(س).
- دلبری، سید علی، ادراج در متن حدیث: انواع، عوامل و پیامدهای آن، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش19، بهار و تابستان۱۳۹۲ش.
- دلبری، سید علی، (1386ش)، مبانی رفع تعارض اخبار، چاپ اول، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
- ذهبی، محمد بن احمد، (1421 - 2000م)، تنقیح التحقیق فی أحادیث التعلیق، الریاض، دار الوطن.
- ذهبی، محمد بن احمد، (بی‌تا)، میزان الاعتدال، تحقیق البجاوی، ج1، دارالفکر.
- روحانی، سید محمد صادق، (1412ق)، فقه الصادق، ج5، چاپ سوم، قم، مؤسسة دار الکتاب.
- سبحانی، جعفر، (1414ق)، اصول الحدیث و احکامه، چاپ دوم، قم، مؤسسه امام صادق(ع).
- سجستانی، ابو داود سلیمان بن اشعث، (1410ق)، سنن أبی داود، تحقیق: سعید محمد اللحام، چاپ اول، دار الفکر.
- سید شرف الدین، عبد الحسین، (بی‌تا)، مسائل فقهیه، در یک جلد، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة.
- سیستانی، سید علی، (1414ق)، الرافد فی علمالاصول، سیدمنیر سیدعدنان، الطبعة الاولی، قم، مکتب آیة اللَّه سیستانی.
- سیوطی، جلال الدین، (بی‌تا)، تدریب الراوی، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، الطبع الاول، قاهره، دار الکتب.
- سیوطی، جلال الدین، (1401ق - 1981م)، الجامع الصغیر، چاپ اول، دار الفکر، بیروت.
- سیوطی، جلال الدین، (1404ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی.
- شوشتری، محمدتقی، (1401ق)، الأخبار الدخیله، تحقیق علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، نشر صدوق، تهران.
- شوشتری، محمدتقی، (1406ق)، النجعة فی شرح اللمعه، کتابفروشی صدوق، تهران، چاپ اول.
- شهرزوری، عثمان، (1416ق)، مقدمة ابن‌الصلاح، الطبعة الاولی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- شهرستانی، سید علی، (1415ق)، وضوء النبی، چاپ اول، ستاره، قم.
- شهید ثانی (عاملی)، زین‌الدین، (1413ق)، الرعایة، تحقیق حسین بقال، الطبعة الثانیة، قم، مکتبة المرعشی النجفی.
- صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، (1363ش)، الطبعة الخامسة، قم، منشورات الرضی.
- صدر، حسن، (بی‌تا)، نهایة الدرایه، تحقیق ماجد الغرباوی، قم، نشر المشعر.
- صدوق، محمّد بن علی، (بی‌تا)، علل الشرایع، قم، انتشارات مکتبة الداوری.
- صدوق، محمّد بن علی، (1410ق)، من لا یحضره الفقیه، الطبعة الخامسة، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
- صدوق، محمّد بن علی، (1367ش)، من لا یحضره الفقیه، ترجمۀ غفاری، چاپ اول، تهران، نشر صدوق.
- طباطبائی، سید علی، (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، 16 جلد، مؤسسۀ آل‌البیت، قم، چاپ اول.
- طباطبائی، سید محمدحسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- طبرسی، فضل بن حسن، (1390ق)، إعلام الوری بأعلام الهدی، 1 جلد، اسلامیه، تهران، چاپ سوم.
- طبری، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار المعرفة.
- طوسی، محمد بن حسن، (1363ش)، الاستبصار، تصحیح سید حسن موسوی خرسان، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
- طوسی، محمد بن حسن، (1365ش)، تهذیب الأحکام، تصحیح سید حسن موسوی خرسان، الطبعة الرابعة، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
- عاملی، جواد، (1419ق)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمه، 12 جلد، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول.
- عاملی، حسین بن عبدالصمد (پدر شیخ بهایی)، (1401ق)، وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، قم، مجمع ذخائر الإسلامیه.
- عاملی، سید محمد، (1411ق)، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، مؤسسۀ آل‌البیت، بیروت، چاپ اول.
- عتر، نورالدین، (1418ق)، منهج النقد فی علوم الحدیث، الطبعة الثالثة، دمشق، دار الفکر.
- عینی، محمود بن احمد، (بی‌تا)، عمدة القاری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- فتّال نیشابوری، (بی‌تا)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، 2 جلد، انتشارات رضی، قم، چاپ اول.
- فتنی، محمدطاهر بن علی هندی، (بی‌تا)، تذکرة الموضوعات، بی‌نا.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، (1406ق)، الوافی، 26 جلد، کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی(ع)، اصفهان، چاپ اول.
- فیومی، احمد، (1405ق)، مصباح المنیر، چاپ اول، دار الهجرة، قم.
- کراجکی، ابو الفتح، (1410ق)، کنز الفوائد، 2جلد، دارالذخائر، قم، چاپ اول.
- کلباسی، محمد، (1381ش)، الرسائل الرجالیه، تحقیق محمدحسین درایتی، چاپ اول، دار الحدیث.
- کلینی، محمد بن یعقوب، (1363ش)، الکافی، ج1، چاپ پنجم، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
- کنی، ملاعلی، (1421ق - 1379ش)، توضیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محمدحسین مولوی، دار الحدیث، الطبعة الأولی.
- مامقانی، عبدالله، (1411ق)، مقباس الهدایه، تحقیق محمدرضا المامقانی، الطبعة الأولی، قم، مؤسسة آل‌البیت.
- مجلسی، محمدتقی، (1406ق)، روضة المتقین، مؤسسۀ فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم.
- مجلسی، محمدباقر، (1404ق)، بحار الأنوار، الطبعة الثالثة، بیروت، مؤسسة الوفاء.
- مجلسی، محمدباقر، (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، 26 جلد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم.
- مجلسی، محمدباقر، (1406ق)، ملاذ الأخیار، 16 جلد، کتابخانۀ آیةالله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول.
- مدیر شانه‌چی، کاظم، (1362ش)، درایة الحدیث، چاپ سوم، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین.
- مفید، محمد، (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، 2 جلد، کنگرۀ شیخ مفید، قم، چاپ اول.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1366ش)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی، چاپ دوم، قم، انتشارات بیدار.
- منتظری، حسین‌علی، (1416ق)، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة والمسافر، (الثالثة = الأولی المحققة)، نگین، قم.
- میرداماد، محمدباقر، (1380ش)، الرواشح السماویه، چاپ اول، قم، دار الحدیث.
- نجاشی، احمد بن علی، (1407ق)، رجال النجاشی، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین.
- نجفی، محمدحسن، (1394ق)، جواهر الکلام، تحقیق علی آخوندی، الطبعة السادسة، دار الکتب الإسلامیة، طهران.
- نراقی، احمد، (1415ق)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، مؤسسۀ آل‌البیت، چاپ اول، قم.
- نسائی، احمد بن شعیب، (1348ش - 1930م)، سنن النسائی، الطبعة الأولی، بیروت، دار الفکر.
- نفیسی، شادی، (1386ش)، درایة الحدیث، چاپ اول، تهران، سمت.
- نوری، حسین، (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 18 جلد، مؤسسۀ آل‌البیت، قم.
- نووی، یحیی بن شرف، (1411ق - 1991م)، ریاض الصالحین، چاپ دوم، بیروت، دار الفکر المعاصر.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، (بی‌تا)، صحیح مسلم، دار الفکر، بیروت.
- وحید بهبهانی، محمدباقر، (1417ق)، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، مؤسسة العلامة الوحید البهبهانی، قم، چاپ اول.
- وحید بهبهانی، محمدباقر، (1424ق)، مصابیح الظلام، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، قم.
)