نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه سطح چهار حوزه علمیه قم، قم، ایران.

2 طلبه سطح سه حوزه علمیه خراسان، مشهد، ایران.

چکیده

یکی از اقسام اطلاق که در کلمات فقها و اصولیان به کار رفته، «اطلاق مقامی» است که ریشه آن را باید در مقام متکلم جست‌وجو کرد. هرگاه بتوان با استفاده از قراینی، حالت متکلم در مقام را - متناسب با شأن او - احراز و اثبات نمود، و حجت از ناحیه دیگری تمام نشده باشد، و از سوی دیگر سکوت شارع نسبت به قیود مغفول‌عنه نزد عموم مکلفان وجود داشته باشد، این سکوت می‌تواند دلالت بر کشف مطلوب متکلم داشته باشد. هدف این پژوهش، تبیین چگونگی تأثیر اطلاق مقامی بر عملیات اجتهادی فقیه استنباط‌کننده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی–تحلیلی، به بررسی ماهیت، جایگاه و ادله حجیت اطلاق مقامی و نیز برخی از تطبیقات فقهی آن در ابواب عبادات می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مبنای اصولی اطلاق مقامی، نتایجی همچون عدم وجوب قصد مرتبه‌ای خاص از مراتب قصد قربت در نیت نماز، عدم تعلق خمس به خراج اراضی مفتوحة‌العنوة، و مبدأ بودن زمان کسب سود در آغاز سال خمسی برای احتساب مؤونه زائده را به همراه دارد. این موارد از نمونه‌هایی است که در آن‌ها اطلاق مقامی در نحوه استنباط یا در حکم مستنبَط، تأثیرگذار بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Concept of Contextual Generalization (Itlāq Maqāmī) and Its Impact on Jurisprudential Propositions in Ritual Worship

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Maarefi Zanjani Asl 1
  • ali saeedifazel 2

1 Level Four Seminary Student, Seminary of Qom, Qom, Iran.

2 Level Three Seminary Student, Seminary of Khorasan, Mashhad, Iran.

چکیده [English]

One of the types of generalization (itlāq) employed by jurists and principles (usulī) scholars is contextual generalization (itlāq maqāmī), the root of which must be examined in relation to the speaker’s context. Whenever it is possible through contextual clues to ascertain and confirm the speaker’s state in a manner consistent with their standing, and there is no overriding evidence to the contrary, and moreover, there exists silence from the legislator (shāri') concerning unnoticed qualifications (quyūd maghfūl ʿanhu) among the generality of the legally bound (mukallafīn), this silence indicates an intention to convey the speaker’s objective. This study aims to demonstrate how contextual generalization can influence the jurist responsible for legal deduction in their jurisprudential operations. Using a descriptive-analytical methodology, this research examines the nature and status of contextual generalization, its evidentiary basis, and several of its jurisprudential applications in the chapters of ritual worship (ʿibādāt). It is shown that the principled foundation of contextual generalization leads to conclusions such as: the non-obligatoriness of intending a specific rank within the ranks of nearness (qurbat) in the prayer intention; the exemption of the khums tax on revenues from forcibly conquered lands (Kharāj al-arāḍī al-maftūḥah al-ʿanwah); and the principle that the commencement of profit acquisition at the start of the khums fiscal year marks the starting point for calculating excess maintenance (mu’ūnah zā’idah). These jurisprudential propositions illustrate some of the cases where contextual generalization significantly impacts both the method of deduction and sometimes the resulting ruling.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Generalization (Itlāq)
  • Qualification (Taqyīd)
  • Contextual Generalization (Itlāq Maqāmī)
  • Neglected Qualification (Qayd Maghfūl ʿAnhu)
  • Speaker’s Context (Maqām Bayān)
  • Legislator’s Silence (Sukūt al-Shāri')
  • Necessary Objective (Gharadh lūzūmī)
  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1409ق). کفایة الأصول. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  3. آملی، محمدتقی. (1380ق). مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی. تهران: نشر مؤلف.
  4. اشرفی شاهرودی، مصطفی. (1403ش). درس خارج فقه (کتاب الطهارة). قابل دسترسی در: eshia.ir
  5. بدری، تحسین. (1428ق). معجم مفردات أصول الفقه المقارن. تهران: المشرق للثقافة و النشر.
  6. برقعی، علیرضا. (1397). «بررسی ماهیت اطلاق مقامی و کاربردهای آن». فقیهانه، 3(8)، 50-63.
  7. حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  8. حسینی میلانی، سیدعلی. (1428ق). تحقیق الأصول. قم: الحقائق.
  9. حسینی نسب، سیدمصطفی. (1403ش). درس خارج اصول فقه. قابل دسترسی در: com/kharej\_osool
  10. حسینی، محمد. (2007م). الدلیل الفقهی: تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول. دمشق: مرکز ابن ادریس الحلی للدراسات الفقهیة.
  11. خویی، سید ابوالقاسم. (1412ق). مصباح الأصول. قم: مکتبة الداوری.
  12. خویی، سید ابوالقاسم. (1418ق). موسوعة الإمام الخویی. قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخویی(ره).
  13. روحانی، سید محمدصادق. (1412ق). فقه الصادق. قم: مؤسسه دارالکتاب.
  14. سبحانی، جعفر. (1426ق). إرشاد العقول إلی مباحث الأصول. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  15. سبحانی، جعفر. (1434ق). المبسوط فی أصول الفقه. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  16. سبزواری، سید عبدالأعلی. (1413ق). مهذب الأحکام. قم: مؤسسه المنار.
  17. شبیری زنجانی، سید موسی. (1374ش). درس خارج فقه (کتاب الخمس). قابل دسترسی در: eshia.ir
  18. صافی گلپایگانی، علی. (1427ق). ذخیرة العقبی فی شرح العروة الوثقی. قم: گنج عرفان.
  19. صالحی مازندرانی، اسماعیل. (1424ق). مفتاح الأصول. قم: صالحان.
  20. صدر، سید محمد. (1433ق). محاضرات فی علم أصول الفقه (تقریرات درس خارج اصول شهید سید محمدباقر صدر). قم: نشر مدین.
  21. صدر، سید محمدباقر. (1417ق). بحوث فی علم الأصول (تقریرات حسن عبدالسّاتر). بیروت: الدار الإسلامیة.
  22. صدر، سید محمدباقر. (1417ق). بحوث فی علم الأصول (تقریرات سید محمود هاشمی شاهرودی). قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع).
  23. صدر، سیدرضا. (1420ق). الاجتهاد و التقلید. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  24. صنقور، محمد. (1428ق). المعجم الأصولی. قم: منشورات الطیار.
  25. طباطبائی بروجردی، سید حسین. (1426ق). تبیان الصلاة. قم: گنج عرفان.
  26. طباطبائی حکیم، سید محسن. (1416ق). مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر.
  27. طباطبائی قمی، سید تقی. (1371ش). آراؤنا فی أصول الفقه. قم: محلّاتی.
  28. طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم. (1421ق). العروة الوثقی (المحشّی). قم: مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  29. عراقی، ضیاءالدین. (1370ش). بدائع الأفکار فی الأصول. نجف اشرف: الطبعة العلمیة.
  30. عراقی، ضیاءالدین. (1417ق). نهایة الأفکار. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  31. علامه حلی، حسن بن یوسف. (1380ش). تهذیب الوصول إلی علم الأصول. لندن: مؤسسه الإمام علی(ع).
  32. غروی اصفهانی، محمدحسین. (1429ق). نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. بیروت: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
  33. غروی نائینی، محمدحسین. (1376ش). فوائد الأصول (تقریرات به قلم محمدعلی کاظمی خراسانی). قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  34. فاضل موحدی لنکرانی، محمد. (1377ش). سیری کامل در اصول فقه. قم: انتشارات فیضیه.
  35. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1408ق). کتاب العین. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  36. قائینی نجفی، محمد. (1390ش). درس خارج اصول فقه. قابل دسترسی در: qaeninajafi.ir
  37. محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  38. محقق داماد، سید محمد. (1418ق). کتاب الخمس. قم: دارالإسراء للنشر.
  39. مسجدسرایی، حمید؛ موسوی. سید رسول. (1396ش). «کاربردهای تأثیرگذار «اطلاق مقامی» در گزاره‌های اصولی»، پژوهش‌های فقهی، 17(1)، 1-27.
  40. مشکینی، میرزا علی. (1374ش). اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها. قم: نشر الهادی.
  41. مشکینی، میرزا علی. (1419ق). مصطلحات الفقه. قم: الهادی.
  42. مصطفوی، سید کاظم. (1393ش). درس خارج فقه (کتاب الطهارة). قابل دسترسی در: eshia.ir
  43. مظفر، محمدرضا. (1387ش). أصول الفقه. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
  44. مکارم شیرازی، ناصر. (1370ش). القواعد الفقهیة. قم: مدرسه الإمام علی بن ابی طالب(ع).
  45. منتظری، حسینعلی. (بی‌تا). کتاب الخمس و الأنفال. قم: بی‌نا.
  46. موسوی بجنوردی، سید محمد. (1392ش). علم اصول. تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.
  47. نجفی، محمدحسن. (1362ش). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  48. هاشمی شاهرودی، سید محمود. (1425ق). کتاب الخمس، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع).