نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

چکیده

زکات در شمار واجبات عبادی اسلام قرار دارد که ادای آن ثمرات گوناگون اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی در پی دارد. یکی از فروعات مربوط به این فریضه، مواردی است که زکات به آن‌ها تعلق می‌گیرد. در این‌باره، دو دسته کلی از روایات وجود دارد: بر اساس دسته‌ای، موارد زکات در نُه مورد منحصر است و ظاهر دستۀ دیگر، بر امکان توسعۀ موارد زکات دلالت دارد. فقیهان در مواجهه با روایات دستۀ دوم، سه رویکرد را برگزیده‌اند: طرح آن‌ها، حمل بر استحباب یا حمل بر تقیه. این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع اسنادی، به تحلیل روایات یادشده پرداخته است. پس از تبیین و نقد هر یک از رویکردها، ناکارآمدی آن‌ها در رفع تعارض روایات اثبات شده است. در گام بعد، برای ارائۀ رویکردی مناسب، شماری از روایات به‌عنوان شاهد جمع مورد استناد قرار گرفته‌اند که دربردارندۀ مؤلفه‌هایی چون عفو رسول خداˆ از سایر موارد، عفو زکات خرما توسط امام کاظم†، ثبوت زکات برنج برای مردم اهل عراق، و وابسته بودن موارد زکات به نظر معصوم† هستند. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که بر اساس این روش، موارد زکات وابسته به شرایط زمانی، مکانی یا مصالح بوده و معصوم† یا حاکمان صالح دولت اسلامی می‌توانند موارد آن را تعیین کنند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Critical Analysis of Jurists' Approaches to Narrations Guiding the Expansion of Zakat Cases

نویسنده [English]

  • Alborz Mohaghegh Garfami

Master’s Graduate in Quranic and Hadith Sciences, Department of Quranic and Hadith Sciences, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.

چکیده [English]

Zakat is one of the obligatory acts of worship in Islam, producing various social, economic, and ethical benefits. One of the subsidiary issues relates to the items subject to zakat. Regarding this, two general categories of narrations exist: one limits the items to nine specific cases, while the other suggests the possibility of expanding zakat cases. Jurists have adopted three approaches to the latter narrations: rejection, interpreting as recommended actions, or interpreting as taqīyah (precautionary practice). This study employs a descriptive-analytical method and evidentiary sources to analyze these narrations. Following the examination and critique of each approach, results show that none effectively resolves the contradictions in narrations. Subsequently, a set of narrations is introduced as collective evidence, which includes factors such as the Prophet’s (pbuh) forgiveness regarding other cases, exemption of zakat on dates by Imam Kazim (pbuh), confirmation of zakat on rice for Iraqi people, and dependence of zakat items on infallible leader's opinion. The research concludes that zakat cases are contingent on temporal, spatial, or communal interests, and can be determined by the infallible Imam or righteous rulers of the Islamic state.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zakat Subjects
  • Conflicting Narrations
  • Recommended Acts
  • Taqiyya (Precautionary Dissimulation)
  • Collective Evidence
  • Infallible Forgiveness
  1. قرآن کریم.
  2. ابن ادریس، محمد بن احمد. (1387ش). موسوعه ابن ادریس الحلّی. قم: دلیل ما.
  3. ابن بابویه، محمد بن علی. (1362ش). الخصال. قم: اسلامی.
  4. ابن بابویه، محمد بن علی. (1403ق). معانی الأخبار. قم: اسلامی.
  5. ابن حزم، علی بن احمد. (بی‌تا). المحلّی. بیروت: دارالفکر.
  6. ابن درید، محمد بن حسن. (1988م). جمهرة اللّغة. بیروت: دارالعلم للملایین.
  7. ابن زهره، حمزه بن علی. (1417ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  8. ابن قدامه، عبدالله بن احمد. (بی‌تا). المغنی و یلیه الشرح الکبیر. بیروت: دارالکتاب العربی.
  9. اشتهاردی، علی‌پناه. (1417ق). مدارک العروة. قم: اسوه.
  10. انصاری، محمدعلی. (1415ق). الموسوعة الفقهیة المیسّرة. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  11. ایروانی، جواد. (1394ش). زکات باطنی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ سوم.
  12. آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1411ق). کفایة الأصول (با حواشی مشکینی). قم: لقمان.
  13. آملی، محمدتقی. (1384ق). مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی. بی‌جا: بی‌نا.
  14. بحرالعلوم، سیدمحمدمهدی. (1363ش). رجال السید بحرالعلوم. تهران: مکتبة الصادق(ع).
  15. بحرانی، یوسف. (1363ش). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: اسلامی.
  16. تسخیری، محمدعلی. (1431ق). القواعد الأصولیة و الفقهیة. تهران: مجمع جهانی اهل‌بیت(ع).
  17. جعفری، محمدتقی، (1400ق). «عدم انحصار زکات در موارد نه‌گانه». مجموعه آثار علامه جعفری. ج5: حقوق جهانی بشر و کاوش‌های فقهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص512-536.
  18. جمعی از پژوهشگران، (1376ش). «مسائل مستحدثه زکات در گفتگو با آیات مکرم سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی. شیخ محمد آصفی و محمدهادی معرفت»، فقه اهل‌بیت(ع)، ش10، ص3-25، تابستان.
  19. جناتی، محمدابراهیم. (1385ش). فقه و زمان. قم: مؤسسه احیاءگران‌اندیشه دینی.
  20. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1411ق). المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دارالکتب العلمیة.
  21. حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  22. حسینی میلانی، سید علی. (1435ق). تحقیق الأصول علی ضوء أبحاث شیخنا الفقیه المحقق و الأصولی المدقق آیة‌الله العظمی الوحید الخراسانی. قم: الحقائق.
  23. حکیم، سید محسن. (1374). مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر.
  24. حلّی، حسن بن یوسف. (1374). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: اسلامی.
  25. حمیری، عبدالله بن جعفر. (1413ق). قرب الإسناد. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
  26. حیدری، سید کمال. (1432ق). رسائل فقهیة. بیروت: مؤسسه الهادی للطباعة و النشر.
  27. خواجوئی، اسماعیل. (1418ق). جامع الشتات (خواجوئی) . بی‌جا: بی‌نا.
  28. خویی، سید ابوالقاسم. (1422ق). رساله توضیح المسائل. قم: مؤسسه احیاء الآثار امام الخویی.
  29. خویی، سید ابوالقاسم. (1422ق). مصباح الأصول. تقریرات محمد سرور واعظ بهسودی: قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام الخویی.
  30. دارقطنی، علی بن عمر. (1966م). سنن الدارقطنی. قاهره: دار المحاسن.
  31. سبحانی، جعفر. (1432ق). الزکاة فی الشریعة الإسلامیة الغرّاء. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  32. سبحانی، محمدتقی و مرتضی علیزاده نجار. (1394). «امام: مصدر تشریع»، پژوهش‌های کلامی، شماره یازدهم، ص21-36.
  33. سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز. (1404ق). المراسم فی الفقه الإسلامی. قم: منشورات الحرمین.
  34. سمرقندی، نصر بن محمد. بحر العلوم. دارالفکر: 1416ق.
  35. شریف رضی، محمد بن حسین. (1416ق). نهج البلاغة. قم: هجرت.
  36. شوشتری، محمدتقی. (1364). النجعة فی شرح اللمعة. تهران: مکتبه الصدوق.
  37. شیخ مفید، محمد بن محمد. (1410ق). المقنعة. قم: اسلامی.
  38. شیرازی، سید محمد. (1408ق). الفقه (الزکاة) . بیروت: دوم، دار العلوم.
  39. صادقی تهرانی، محمد. (1378). رساله توضیح المسائل نوین. تهران: امید فردا.
  40. صادقی تهرانی، محمد. (1412ق). تبصرة الفقهاء علی تبصرة التعلمین. تهران: فرهنگ اسلامی.
  41. صالحی مازندرانی، اسماعیل. (1424ق). مفتاح الأصول. قم: صالحان.
  42. صنقور، محمد. (1428ق). المعجم الأصولی. قم: دوم، منشورات الطیار.
  43. طباطبایی کربلایی، سید علی. (1418ق). ریاض المسائل. مشهد: آل البیت(ع).
  44. طریحی، فخرالدین بن محمد. (1375). مجمع البحرین. تهران: چاپ سوم، مرتضوی.
  45. طوسی، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی.
  46. طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام. قم: اسلامیه.
  47. علم‌الهدی، سید علی بن حسین. (1415ق). الانتصار. قم: اسلامی.
  48. فضل‌الله، سید محمدحسین. (1432ق). فقه الشریعة. بیروت: دار الملاک.
  49. فقیری هروی، عبدالواحد. (1394). توضیح المسائل فقه حنفی. تربت جام: چاپ دوم، شیخ الاسلام احمد جام.
  50. فیّومی، احمد بن محمد. (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی.
  51. قائنی، محمد. (1385ش). زکات پول‌های رایج و اشیاء نوپیدا. ترجمه محمد قناد معتمدی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
  52. قربانی، زین‌العابدین. (1391ش). زکات: آزمایش الهی. رشت: بلور.
  53. کتانی فاسی، محمد بن عبدالکبیر. (بی‌تا). نظام الحکومه النبویه المسمی التراتیب الاداریه. بیروت: دار الأرقم.
  54. کشّی، محمد بن عمر. (1404ق). رجال الکشی. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  55. کلینی، محمد بن یعقوب. (1429ق). الکافی. قم: دار الحدیث.
  56. گلپایگانی، سید محمدرضا. (بی‌تا). هدایه العباد. قم: دارالقرآن الکریم.
  57. لجنة تألیف القواعد الفقهیة و الأصولیة التابعة لمجمع فقه اهل‌بیت(ع). قواعد أصول الفقه علی مذهب الإمامیة. قم. مجمع جهانی اهل‌بیت(ع): 1427ق.
  58. مامقانی، عبدالله. (1431ق). تنقیح المقال. قم: آل‌البیت(ع).
  59. مجلسی، محمدتقی. (1406ق). روضه المتقین. تهران: کوشانپور.
  60. محقق حلّی، جعفر بن حسن. (1366ش). المعتبر فی شرح المختصر. قم: مؤسسه سیدالشهداء(ع).
  61. محقق حلّی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الاسلام. قم: اسماعیلیان.
  62. محقق سبزواری، محمدباقر. (بی‌تا). ذخیره المعاد فی شرح الإرشاد. قم: آل‌البیت(ع).
  63. مدرسی طباطبایی، سید حسین. (1368ش). مقدمه‌ای بر فقه شیعه. ترجمه محمد آصف فکرت: مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  64. مصطفوی، سید محمدکاظم. (1387ش). القواعد الفقهیه. قم: اسلامی.
  65. منتظری، حسینعلی. (1404ق). کتاب الزکاه. قم: اسلامی.
  66. موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1378ش). الخلل فی الصلاه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره).
  67. موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1392ش). رساله توضیح المسائل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی.
  68. موسوی عاملی، محمد بن علی. (1411ق). مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
  69. وحید خراسانی، حسین. (1386ش). توضیح المسائل. قم: مؤسسه امام باقر(ع).
  70. یزدی، سید محمدکاظم. (1388ش). العروه الوثقی و التعلیقات علیها. قم: مؤسسه السبطین(ع).