نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه حقوق و فقه مقارن، دانشکده مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.
2 دانشآموختۀ سطح 4 حوزۀ علمیۀ قم، قم، ایران.
3 کارشناسی ارشد تفسیر و علوم قرآنی، مؤسسۀ رهپویان سیدالشهدا، قم، ایران.
چکیده
شریعت اسلامی افزون بر مناسبات عبادی، ابعاد اقتصادی و اجتماعی زندگی انسان را نیز سامان میدهد و نسبت به کسب و مصرف اموال حساسیت ویژه دارد. یکی از مسائل مهم در این حوزه، اموال حلال مخلوط به حرام است که مالک و مقدار آن نامعلوم میباشد. در چنین حالتی، و برای تطهیر مال و برائت ذمه، مکلف با دو مسئلۀ اساسی مواجه است: نخست آنکه چه مقدار از مال جداسازی شود؛ و دوم اینکه با مقدار جداسازیشده چه اقدامی نماید. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی و مقایسۀ دیدگاههای فقهای امامیه و اهلسنت در این زمینه پرداخته است. نتایج نشان میدهد که فقها دوازده نظریه بیان کردهاند، از جمله رهاسازی، صدقه دادن، سپردن به بیتالمال، صرف در مصالح عامه، و پرداخت خمس. در میان این آرا، نظریۀ تصدق در هر دو مکتب، و نظریۀ خمس در فقه امامیه، از پشتوانۀ نصوص معتبر و انسجام بیشتری برخوردارند، درحالیکه دیدگاههایی مانند رهاسازی فاقد کارآمدی عملیاند. با وجود این تفاوتها، همۀ مذاهب اسلامی بر اصل مشترک لزوم اجتناب از تصرف شخصی در اموال مشکوک و ضرورت تطهیر آن تأکید دارند؛ اصلی که میتواند زمینهساز گفتوگوی فقهی و تقریب میان مذاهب اسلامی باشد.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
A Comparative Study of Methods for the Legitimization (Taḥlīl) of Lawfully-Acquired (Ḥalāl) Property Mixed with Unlawfully-Acquired (Ḥarām) Property
نویسندگان [English]
- Seyed Mostafa Tabatabai 1
- Reza Andalibi 2
- Zahra Eshghi 3
1 Assistant Professor, Department of Comparative law and jurisprudence, Faculty of Islamic Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran.
2 level 4 Seminary Graduate of Ḥawza ʿIlmīyya, of Qom, Iran.
3 An MA in Tafsir and Quranic Sciences, Higher Education Institute of the Leaders of Sayyid al-Shuhada, Qom, Iran.
چکیده [English]
Islamic law(Shari’ah), in addition to regulating devotional acts, organizes the economic and social dimensions of human life and takes a particular sensitivity towards the acquisition and consumption of wealth. One important problem in this area is that of property composed of mixed lawful and unlawful elements, where the owner and the precise quantity of the unlawful portion are unknown. In such circumstances, and for the purpose of purifying the property and absolving from liability (barāʾat al‑dhimmah), the accountable person faces two fundamental questions: first, what amount of the property should be separated; and second, what should be done with the segregated portion. This study, employing a descriptive‑analytical methodology, examines and compares the positions of Imāmiyya (Arabic: امامیّه) Shiite jurists and Sunni jurists on the matter. The results indicate that jurists have proposed twelve theories, including relinquishment, giving in charity (sadaqah), depositing the amount in the public treasury (bayt al‑māl), spending on public welfare, and payment of khums(one-fifth). Among these opinions, the theory of giving it as charity(sadaqah) in both schools and the doctrine of khums in Imāmiyya jurisprudence enjoy being supported by the authentic texts and possessing greater coherence, whereas approaches such as relinquishment lack practical efficacy. Despite these differences, all Islamic schools concur on the common principle that one must refrain from personally appropriating doubtful assets and must purify them - a principle that can serve as a basis for jurisprudential dialogue and approchement among the Islamic legal schools.
کلیدواژهها [English]
- Mixed property؛ property composed of mixed lawful and unlawful elements
- Khums (one-fifth)؛ comparative fiqh
قرآن کریم
- ابنابیشیبه، ابوبکر (1997). مسند ابنأبیشیبة. الریاض: دار الوطن.
- ابناثیر جزری، مبارک بن محمد. (1367ش). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: اسماعیلیان.
- ابنالعربی، محمد بن عبدالله. (1408ق). أحکام القرآن. بیروت: دار الجیل.
- ابنالنجار، تقیالدین محمد بن احمد. (1419ق). منتهی الإرادات فی جمع المقنع مع التنقیح و زیادات. دمشق: مؤسّسۀ الرسالة.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم حرّانی. (1403ق). السیاسة الشرعیة فی إصلاح الراعی والرعیة. بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم حرّانی. (1408ق). الفتاوی الکبری. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم حرّانی. (1425ق). مجموع فتاوى ابنتیمیة. ریاض: وزارة الشؤون الإسلامیة.
- ابنرجب، عبدالرحمن بن احمد. (1419ق). تقریر القواعد و تحریر الفوائد. الریاض: دار ابنعفان.
- ابنرجب، عبدالرحمن بن احمد. (1429ق). جامع العلوم و الحکم. بیروت: دار ابنکثیر.
- ابنرشد قرطبی، محمد بن احمد. (1407ق). فتاوی ابنرشد. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- ابنرشد قرطبی، محمد بن احمد. (1408ق-الف). البیان و التحصیل. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- ابنرشد قرطبی، محمد بن احمد. (1408ق-ب). المقدمات الممهدات. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- ابنعابدین، محمد امین. (1386ق). حاشیة رد المحتار علی الدر المختار. قاهره: الحلبی.
- ابنعبدالبر، یوسف بن عبدالله. (1387ق). التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید. المغرب: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
- ابنعبدالسلام، عزالدین عبدالعزیز. (1414ق). قواعد الأحکام فی مصالح الأنام. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابنفارس، احمد. (1404ق). معجم مقائیس اللغة. قم: مکتب الاعلام الإسلامی.
- ابنقیّم الجوزیه، محمد بن ابیبکر. (1441ق). مدارج السالکین فی منازل السائرین. الریاض: دار عطاءات العلم.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابنمنظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
- ابویوسف انصاری، یعقوب بن ابراهیم. (1399ق). الخراج. بیروت: دار المعرفة.
- ازهری، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- انصاری شیخ اعظم، مرتضی. (1415ق). کتاب الخمس. قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
- انصاری شیخ اعظم، مرتضی. (1415ق). کتاب المکاسب. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
- الباز، عباس احمد محمد. (1418ق). أحکام المال الحرام وضوابط الإنتفاع و التصرف به فی الفقه الإسلامی. الأردن: دار النفائس.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371ق). المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیة.
- بروجردی طباطبایی، حسین. (1381ش). رسالة فی الخمس. قم: مرکز فقهی أئمۀ أطهار(ع).
- بهوتی، منصور بن یونس. (1388ق). کشاف القناع عن الإقناع. ریاض: مکتبة النصر.
- بیهقی، احمد بن حسین. (1405ق). دلائل النبوة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ترمذی، محمد بن عیسی. (1430ق). سنن الترمذی. بیروت: دار الرسالة العلمیة.
- حجازی، عماد حمدی محمد محمود. (2021). الأحکام المتعلقة بالمال الحرام " دراسة فقهیة مقارنة ". مجلة البحوث الفقهیة و القانونیة، 33(36)، 1515- https://doi.org/10.21608/jlr.2021.200473
- حرّ عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. قم: موسسه آلالبیت(ع).
- حصفکی، محمد بن علی. (1423ق). الدر المختار. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- حکیم طباطبایی، سید محسن. (بیتا). نهج الفقاهة. قم: 22 بهمن.
- حلبی، ابنزهرة، حمزة بن علی. (1417ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسّسۀ امام صادق(ع).
- حلبی، ابوالصلاح، تقیالدین. (1403ق). الکافی فی الفقه. اصفهان: کتابخانه عمومی امام أمیرالمؤمنین(ع).
- حلی، ابنفهد، حمد بن محمد اسدی. (1407ق). عدة الداعی و نجاح الساعی. قم: دار الکتاب الإسلامی.
- حلی، جعفر بن حسن (محقق). (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر. قم: مؤسّسۀ سیدالشهدا(ع).
- حلی، حسن بن یوسف (علامه). (1412ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
- حلی، حسن بن یوسف (علامه). (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: موسسه آلالبیت(ع).
- داماد فندی، شیخیزاده، عبدالرحمن بن محمد. (1419ق). مجمع الأنهر فی شرح ملتقی الأبحر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- رحیبانی، مصطفی بن سعد. (1415ق). مطالب أولی النهى فی شرح غایة المنتهى. دمشق: المکتب الإسلامی.
- زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. (1405ق). المنثور فی القواعد الفقهیة. کویت: وزارة الأوقاف الکویتیة.
- سبزواری، محمدباقر بن محمد. (1427ق). ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد. قم: موسسه آلالبیت(ع).
- سرخسی، محمد بن احمد. (1414ق). المبسوط. بیروت: دار المعرفة.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر. (1414ق). الدر المنثور فی التفسیر المأثور. بیروت: دار الفکر.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر. (1428ق). الأشباه و النظائر فی النحو. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- شاطبی، ابراهیم بن موسی. (1417ق). الموافقات. قاهره: دار ابنعفان.
- شیبانی، احمد بن محمد بن حنبل. (1421ق). مسند الإمام أحمد بن حنبل. قاهره: مؤسّسۀ الرسالة.
- الصاحب، اسماعیل بن عباد. (1414ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتب.
- صدوق، محمد بن علی قمی. (1413ق). کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم. (1409ق). العروة الوثقی. بیروت: مؤسّسۀ الأعلمی للمطبوعات.
- طوسی، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتب العربی.
- طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- عاملی حسینی، سید جواد بن محمد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- عاملی موسوی، محمد بن علی. (1411ق). مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام. بیروت: موسسه آلالبیت(ع).
- عاملی، محمد بن مکی (شهید اول). (1412ق). البیان. قم: محقق.
- غروی اصفهانی، محمدحسین. (1409ق). بحوث فی الفقه. قم: جامعۀ مدرسین.
- غزالی طوسی، ابوحامد محمد بن محمد. (1402ق). إحیاء علوم الدین. بیروت: دار المعرفة.
- فاضل موحدی لنکرانی، محمد. (1423ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الخمس و الأنفال. قم: مرکز فقهی أئمۀ أطهار(ع).
- فرّاء بغدادی، محمد بن أبییعلی. (1419ق). طبقات الحنابلة. ریاض: دارة الملک عبدالعزیز.
- فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- فیض کاشانی، محمدمحسن. (1401ق). مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی(ره).
- قرافی، احمد بن إدریس. (1994). الذخیرة. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- قرطبی، محمد بن احمد. (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
- قشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج. (1433ق). صحیح المسلم. بیروت: دار طوق النجاة.
- کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- لجنة الفتوى بالشبکة الإسلامیة. (1430ق). فتاوی الشبکة الإسلامیة. بیجا: بینا.
- مجلسی، محمدباقر. (1410ق). بحار الأنوار. بیروت: مؤسّسۀ الطبع و النشر.
- مجموعة من المؤلفین. (1404ق). الموسوعة الفقهیة الکویتیة. کویت: وزارة الأوقاف الکویتیة.
- مفید، محمد بن محمد. (1413ق). المقنعة. قم: کنگره جهانی هزارۀ شیخ مفید.
- مقدسی، محمد بن مفلح. (1428ق). الفروع. بیروت: مؤسّسۀ الرسالة.
- موسوی خوئی، سید ابوالقاسم. (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسّسۀ إحیاء آثار الإمام الخوئی.
- موسوی خوئی، سید ابوالقاسم. (1429ق). محاضرات فی الفقه الجعفری. قم: مؤسّسۀ دائرةالمعارف فقه اسلامی.
- موسوی یزدی، محقق داماد، سید محمد. (1418ق). کتاب الخمس. قم: دار الإسراء للنشر.
- نائینی، محمدحسین. (1413ق). المکاسب و البیع. قم: جامعۀ مدرسین.
- نجار، منصور بن عبدالحمید. (1441ق). الإعلام بأحکام المال الحرام. قاهره: دار اللؤلؤة.
- نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- نراقی، احمد بن محمد مهدی. (1415ق). مستند الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: موسسه آلالبیت(ع).
- نسائی، احمد بن شعیب. (1421ق). السنن الکبری. بیروت: الرسالة.
- نووی، یحیی بن شرف. (1412ق). روضة الطالبین و عمدة المفتین. بیروت: المکتب الإسلامی.
- نووی، یحیی بن شرف. (بیتا). المجموع شرح المهذب. المملکة العربیة السعودیة: مکتبة الإرشاد.
- ونشریسی، احمد بن یحیی. (1401ق). المعیار المعرب و الجامع المغرب. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود. (1425ق). بحوث فی الفقه (کتاب الخمس). قم: مؤسّسۀ دائرةالمعارف فقه اسلامی.
- همدانی، رضا. (1416ق). مصباح الفقیه. قم: مؤسّسۀ الجعفریة لإحیاء التراث.
- یاسین، محمد نعیم. (1437ق). قضایا زکویة معاصرة. عمان: دار النفائس.
)