نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

• سید علی میرلوحی ¹
• مهدیه مهدوی کنی ²

¹ دانشجوی دکتری فقه و حقوق، دانشگاه و مدرسه عالی شهید مطهری(ره)، تهران، ایران.

² استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه امام صادق(ع)، پردیس خواهران، تهران، ایران.

چکیده

مواجهه میان احکام ثابت عبادی و مصالح متغیر اجتماعی، از جمله چالش‌های بنیادین فقه معاصر است. بخش بزرگی از عبادات، به دلیل ماهیت «تعبدی»، در برابر هر گونه تغییر مقاومت می‌کنند، حال‌آن‌که مصلحت «حفظ نظام» به‌عنوان یکی از اوجب واجبات، گاه ایجاب می‌کند که این احکام به‌صورت موقت دچار تغییر شوند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع فقهی و اصولی، در پی ارائه چهارچوبی روشمند برای حل این تزاحم است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که این تقابل، از نوع «تزاحم سلسله‌مراتبی» است، یعنی تزاحم میان یک اصل حاکم و بنیادین (حفظ نظام) با یک حکم خاص و فرعی (عبادت تعبدی). بر این اساس، اصل حفظ نظام به‌عنوان یکی از مقاصد عالی شریعت، بر حکم عبادی در مقام تزاحم، اولویت و حاکمیت دارد. این مقاله فرایند عملیاتی منضبطی برای اعمال این تغییر ارائه می‌دهد که ارکان آن شامل «احراز قطعی خطر توسط حاکم اسلامی با رجوع به اهل خبره» و «صدور حکم ثانویۀ مقید به ضوابطی چون موقتی بودن، حداقل‌سازی و حفظ جوهر عبادت» است. این چهارچوب نشان می‌دهد که فقه امامیه از ظرفیت درونی برای مدیریت بحران‌ها برخوردار است، به‌گونه‌ای که هم پویایی خود را حفظ می‌کند و هم از خطر بدعت مصون می‌ماند.

کلیدواژه‌ها

• حفظ نظام
• احکام تعبدی
• تزاحم
• تغییر احکام
• فقه عبادی
• مصلحت

موضوعات

• فقه العباده

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Foundations and Process of Changing Devotional Rulings in Cases of Conflict with the Interest of "Preserving the Social Order"

نویسندگان [English]

• Seyed Ali Mirlohi ¹
• Mahdieh Mahdavi kani ²

¹ PhD Student in Jurisprudence and Law, Shahid Motahari University, Tehran, Iran.

² Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Imam Sadiq University (Women's Campus), Tehran, Iran.

چکیده [English]

The tension between fixed devotional rulings and changeable social interests represents one of the fundamental challenges in contemporary Islamic jurisprudence. A significant portion of devotional acts, by virtue of their taʿabbudī nature—being grounded purely in divine command without rationally discernible reasons—resist alteration. However, the overarching interest of preserving the social order, recognized as one of the most binding obligations, may at times necessitate temporary modifications to these rulings. Employing a descriptive-analytical method and drawing upon jurisprudential and principles-based sources, this study presents a systematic framework for resolving such cases of conflict (tazāḥum). The findings indicate that this represents a case of hierarchical conflict that is, a clash between a supreme, governing principle (preserving the order) and a specific, subordinate ruling (a devotional injunction). Accordingly, the principle of preserving the system, as one of the higher objectives of the Sharīʿah, takes precedence and exercises authority over the devotional ruling when the two come into conflict. The article further outlines a disciplined operational procedure for applying such change, the essential components of which include (1) authoritative verification of a genuine threat by the Islamic ruler through consultation with experts, and (2) the issuance of a secondary ruling (ḥukm thānawī) constrained by criteria such as temporariness, minimality, and preservation of the core essence of worship. This framework demonstrates that Imami jurisprudence possesses intrinsic capacity for crisis management allowing it to remain dynamic while safeguarded against the risk of innovation (bidʿah).

کلیدواژه‌ها [English]

• Preserving the Social Order
• Devotional Rulings (Aḥkām Taʿabbudiyyah)
• Conflict (Tazāḥum)
• Change of Rulings
• Devotional Jurisprudence (Fiqh al-ʿIbādāt)
• Interest (Maṣlaḥah)