نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.
چکیده
صدقه در فقه امامیه همواره کارکردی دوگانه داشته است. از یکسو، بهعنوان عملی عبادی با هدف تقرب به خداوند تلقی میشود و از سوی دیگر، در بستر مناسبات اجتماعی، اقتصادی و... آثار حقوقی قابلتوجهی از خود نشان میدهد. این دوگانگی مفهومی باعث پدیدآمدن ابهاماتی در تحلیل ساختار دقیق صدقه در نظام حقوقی شده و پرسشهایی را نسبت به ماهیت عقدی یا غیرعقدی بودن آن، امکان رجوع و تأثیر قصد قربت در صحت و لزوم صدقه برانگیخته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و به شیوۀ کتابخانهای در پی بازخوانی جایگاه صدقه در میان عقود معین حقوقی و تبیین شرایط و آثار آن است. نوآوری مقالۀ حاضر در تبیین جامع تفاوتها و تشابهات صدقه با عقودی چون هبه، وقف و ابراء است و با تحلیل روایات و مبانی فقهی، صدقه را بهعنوان عقدی مستقل با ساختاری خاص معرفی میکند که اگرچه بر پایۀ نیت قربت بنا شده است، ولی از ویژگیهای الزامآور حقوقی نظیر ایجاب، قبول و لزوم تبعیت میکند. نتیجه آنکه صدقه را میتوان بهمثابۀ عقدی دارای کارکرد عبادی - حقوقی (مختلط) دانست که در مرز عبادات و معاملات جای میگیرد و نقش مهمی در تنظیم روابط اجتماعی و اقتصادی دارد.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
An Analysis of the Devotional or Transactional Nature of Voluntary Charitable Giving (Sadaqah) in Article 807 of the Civil Code
نویسندگان [English]
- Seyed Abolghasem Hoseini Zeidi 1
- Mohammad Mehdi Latifi seyed Abadi 2
1 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Law, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.
2 An MA student in Private Law, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran.
چکیده [English]
Sadaqah in Imāmiyya (Arabic: امامیّه) fiqh has always a dual function. On the one hand, it is regarded as a devotional act (ʿibādī) aimed at drawing proximity to God; on the other hand, within the framework of social, economic, and other relations, it demonstrates significant legal effects. This conceptual duality has made rise to ambiguities in analyzing the precise structure of sadaqah within the legal system and has raised questions regarding its contractual or non‑contractual nature, the possibility of revocation, and the impact of the intent of proximity to God on its validity and obligation. The present study, employing a descriptive‑analytical method and a library‑based approach, seeks to reexamine the position of sadaqah among the nominated legal contracts and to clarify its conditions and legal consequences. The innovation of this paper lies in a comprehensive exposition of the differences and similarities between sadaqah and contracts such as gift (Arabic: هبهhiba), endowment (Arabic: وقف waqf), and debt remission (Arabic: ابراIbraʾ). By analyzing Islamic narrations and jurisprudential principles, the study presents sadaqah as an independent contract with a specific structure. Although founded on the intention of proximity, but it follows legally binding features such as offer, acceptance, and irrevocability. The result is that sadaqah may be considered as a contract with a combined devotional‑legal function, situated at a the intersection of acts of worship and transactions, and playing a significat role in regulating social and economic relations.
کلیدواژهها [English]
- Sadaqah (voluntary charitable giving)
- named contracts
- intent of proximity to God
- devotional fiqh
- Article 807 of the Civil Code
قرآن کریم
- ابنادریس حلی، محمد بن منصور. (۱۴۱۰ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
- ابنبابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق). (۱۳۸۵ق). من لا یحضره الفقیه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- ابنفارس، احمد. (۱۳۷۱ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
- ابنفهد حلی، أحمد بن محمد. (۱۴۰۷ق). عدّة الداعی و نجاح السّاعی. بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
- ابنمنظور، محمد بن مکرم. (۱۴۰۷ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
- ابوالصالح حلبی، تقیالدین. (۴۰۲ق). کافی فی الفقه. اصفهان: کتابخانۀ عمومی امام امیرالمؤمنین(ع).
- ابوعطا، محمد. (۱۳۹۳ش). شهود و ماهیت حقوقی صدقه. مجلۀ فقه و حقوق، ۱۱(شماره نامشخص)، ۱۱-۲۰.
- ابوعطا، محمد؛ فرزاد، مسعود. (۱۳۹۳). مفهوم و ماهیت حقوقی «صدق». مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ۶(۱۱)، ۲۰-۲۰.
- اردبیلی، احمد بن محمد (محقق اردبیلی). (۱۴۰۳ق). مجمع الفائدة و البرهان. قم: جامعة مدرسین.
- اصفهانی، محمدحسین (کمپانی). (۱۴۱۸ق). حاشیة المکاسب. قم: بوستان کتاب.
- امامی، سید حسن. (۱۳۷۷ش). حقوق مدنی. تهران: گنج دانش.
- انصاری، مرتضی. (۱۳۷۵ق). کتاب المکاسب. تبریز: چاپ سنگی.
- ایروانی، علی؛ حقپناه، حسین. (۱۴۰۲ش). تحلیل فقهی شرط خیار در صدقه. فقه اهلبیت(ع)، ۱۰(۲۷)، ۱۲۸-۱۵۰.
- بازگیر، یدالله. (۱۳۸۵ش). قانون مدنی در آیینۀ دیوانعالی کشور (چ ۲). تهران: فردوسی.
- بحرانی، ابراهیم بک. (۱۹۳۶م). وقوف و الموارث. قاهره: البیت.
- بحرانی، یوسف بن احمد. (۱۴۰۵ق). حدائق الناضرة. بیروت: دار الأضواء.
- برقی، احمد بن محمد. (۱۳۷۱ق). محاسن. قم: دار الکتب الإسلامیة.
- تبریزی، جواد بن علی. (۱۴۱۶ق). ارشاد الطالب. قم: مؤسسة اسماعیلیان.
- تحریری، محمدباقر. (۱۳۹۰ق). میزان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
- جواهری، محمدحسن. (۱۴۱۹ق). مصادر الفقه الإسلامی و منابعه. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
- حائری یزدی، محمدحسین. (۱۳۹۸ش). وقف در فقه اسلامی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
- حر عاملی، محمد بن حسن. (۱۴۰۹ق). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسة آلالبیت(ع).
- حکیم، سید محسن. (۱۴۱۸ق). نهج الفقاهة. قم: انتشارات ۲۲ بهمن.
- حلبی، تقیالدین. (۱۴۰۳ق). کافی فی الفقه. اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین(ع).
- خامنهای، سید علی. (۱۴۱۸ق). تعلیقة علی تحریر الوسیلة. قم: دار الصدر.
- خمینی، روحالله. (۱۴۱۷ق). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب. قم: مؤسسة صاحب الأمر(عج).
- خمینی، روحالله. (۱۳۷۰ش). منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم.
- خمینی، روحالله. (۱۳۹۰ق). تحریر الوسیلة. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی.
- خمینی، روحالله. (۱۳۹۶ش). کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم نشر آثار امام خمینی.
- خمینی، روحالله. (۱۴۲۲ق). موسوعة الإمام الخمینی. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی.
- خوانساری، محمدحسین. (۱۳۵۶ش). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: مؤسسة آلالبیت(ع).
- خوانساری، محمدحسین. (۱۴۰۰ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: مؤسسة آلالبیت(ع).
- راوندی، قطبالدین. (۱۴۰۵ق). فقه القرآن. قم: مکتبة آیةالله المرعشی.
- زحیلی، وهبة مصطفی. (۱۴۰۹ق). فقه الإسلامی و أدلته. دمشق: دار الفکر.
- سبزواری، سید عبدالاعلی. (۱۴۱۳ق). مهذّب الأحکام. قم: المنار.
- سلار دیلمی، سلار بن عبدالعزیز. (۱۴۰۴ق). مراسم العلویة فی الأحکام النبویة. قم: منشورات الحرمین.
- سید مرتضی، علی بن حسین. (۱۴۱۵ق). انتصار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
- سید مرتضی، علی بن حسین. (۱۴۱۵ق). مسائل الناصریات. تهران: المجمع العالمی لأهلالبیت(ع).
- شبیری زنجانی، محمدجواد. (۱۴۰۲ش). متن فقهی. (درس خارج).
- شهید اول، محمد بن مکی. (۱۴۱۲ق). الدروس الشرعیة. قم: مؤسسة نشر اسلامی.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی. (۱۴۱۳ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی. (۱۴۱۹ق). مسالک الأفهام. قم: داروی.
- صانعی، یوسف. (۱۴۰۳ق). در خارج فقه ۱۴۰۳/۱۲/۲۸. بازیابیشده از: https://saanei.xyz/?view=01,02,10,2471,0
- صبح مدنی، مالک بن انس. (۱۴۰۶ق). الموطّأ. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- صدوق، محمد بن علی. (۱۳۶۲ش). الخصال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
- طباطبائی حکیم، محمدتقی. (۱۴۲۱ق). أصول العامة للفقه المقارن. قم: المجمع العالمی لأهلالبیت(ع).
- طباطبائی یزدی، محمدکاظم. (۱۴۱۵ق). حاشیة المکاسب. قم: مؤسسة اسماعیلیان.
- طباطبائی، سید محمدحسین. (۱۳۹۷ش). تفسیر المیزان. قم: بنیاد علمی علّامۀ طباطبایی.
- طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۲۸ق). مجمع البیان. تهران: مکتبة العلمیه.
- طبری، محمد بن جریر. (۱۴۱۲ق). جامع البیان عن تأویل القرآن. بیروت: دار المعرفة.
- طریحی، فخرالدین. (۱۳۷۵ش). مجمع البحرین. تهران: مکتبة المرتضویة.
- طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۶۵ش). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۷۷ق). الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
- طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۸۷ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة.
- طوسی، محمد بن حسن. (۱۳۹۰ق). نهایة فی مجرّد الفقه و الفتوی. بیروت: دار الکتاب العربی.
- طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۰۴ق). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۰۶ق). الخلاف. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
- عاملی، جواد بن محمد. (۱۴۱۹ق). مفتاح الکرامة. قم: دفتر نشر اسلامی.
- علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۲ق). قواعد الأحکام. قم: رضی.
- علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۲ق). منتهی المطلب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
- علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۳ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
- علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۲۰ق). تحریر الأحکام الشرعیة. قم: مؤسسة الإمام الصادق(ع).
- غلاءپور، محمدرضا. (۱۳۸۸ش). بررسی تطبیقی عدم انتفاع در فقه اسلامی. (رسالۀ دکتری). دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.
- فخر رازی، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ق). تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- فیض کاشانی، محمد محسن. (۱۴۱۵ق). تفسیر صافی. تهران: مکتبة الصدر.
- کاتوزیان، ناصر. (۱۳۸۰ش). حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها (چ ۳). تهران: شرکت سهامی انتشار.
- کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۳۸۸ش). کافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۰۷ق). معتبر فی شرح المختصر. قم: مؤسسة سید الشهداء.
- محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۰۸ق). شرائع الإسلام. قم: مؤسسة اسماعیلیان.
- محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۰۹ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسة إسماعیلیان.
- محقق حلی، جعفر بن حسن. (۱۴۱۰ق). نهایة الإحکام. قم: مؤسسة آلالبیت(ع).
- مراغی، عبدالفتاح بن علی. (۱۴۱۷ق). عناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
- مزنی مصری، اسماعیل بن یحیی. (۲۰۰۸م). مختصر مزنی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- مطهری، مرتضی. (۱۳۷۹ش). مجموعۀ آثار. قم: صدرا.
- مظاهری، حسین. (۱۴۰۳ق). خارج فقه. بازیابی شده در تاریخ ۱۴۰۴/۰۲/۰۲ از: http://almazaheri.org/Farsi/Index.aspx?TabID=0702&ID=3096&IDSound=0
- مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۱ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مؤمنی، عابدین. (۱۳۸۴ش). شرط خیار در نکاح. مجلۀ دانشگاه سمنان، ۱۲(شماره نامشخص)، ۱۲۸-۱۴۰.
- نجفی، محمدحسن. (۱۳۶۲ش). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- نجفی، محمدحسن. (۱۴۰۴ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- نجفی، محمدحسن. (۱۹۸۱م). جواهر الکلام. قم: دار الکتب الاسلامیه.
- نظیف، مجتبی. (۱۳۸۱ش). اعتبار قصد قربت در فقه. وقف میراث جاویدان، ۱۰(۲۷)، ۷۸-۹۵.
)