نوع مقاله : علمی پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، بخش فقه و حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
2 دانشجوی دکتری تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
چکیده
حدیث «أفضل الأعمال أحمزها» بهگونۀ مرسل در مصادر امامیه وارد شده است، شهرت عملی دارد و در ابوابی از عبادات بهکار برده شده است. هدف پژوهش آن است تا به دو پرسش پیشرو پاسخ داده شود. نخست اینکه حدیث یادشده را میتوان قاعدهای فقهی دانست؟ همچنین، نسبت آن با دو قاعدۀ نفی حرج و نفی ضرر چیست؟ علیرغم استنادات صورت گرفته به حدیث مزبور، تاکنون بهعنوان قاعدۀ مستقل فقهی مورد بررسی قرار نگرفته است و نوآوری پژوهش پیشرو در قاعدهانگاری آشکار میشود. با مراجۀ کتابخانهای به منابع معتبر اسلامی و بهرهگیری از شیوۀ توصیفیـتحلیلی از گونۀ اجتهادی، یافتهها حاکی از آن است که شهرت عملی حدیث جابر ضعف آن است و همانند قاعدهای فقهی در ابواب گوناگون عبادات، مستند اثبات استحباب عبادات دشوار و ترتب ثواب بر مقدمات واجبات نفسی قرار گرفته است. همچنین، مطلوبیت عبادات حرجی از قاعدۀ «أفضل الأعمال أحمزها» قابل استفاده است؛ زیرا، قاعدۀ نفی حرج امتنانی بوده و شارع تنها وجوب عبادات حرجی را از دوش بندگان برداشته است؛ اما صحت آن برداشته نشده است. لیکن برای اثبات صحت یا مطلوبیت عبادات ضرری، این قاعده قابل استناد نیست؛ زیرا، ضرر منفی و منهی شارع نمیتواند مقرب باشد.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Feasibility of Codifying the Maxim “أفضل الأعمال أحمزها” (the Most Virtuous Deeds are the Most Difficult) in Imāmiyya Fiqh
نویسندگان [English]
- Morteza Rahimi 1
- Faramarz Fakhremaani 2
1 Associate Professor, Department of Jurisprudence & Principles of Islamic Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Shiraz, Shiraz, Iran.
2 Ph.D student in Jurisprudence and the Essentials of Islamic Law, Faculty of Theology and Islamic studies, University of Shiraz, Shiraz, Iran
چکیده [English]
The hadith “(the most virtuous deeds are the most difficult”(Arabic: أفضل الأعمال أحمزها) is transmitted mursal (a hadith one or more transmitters of which are left out or omitted)in Imāmiyya sources; it has practical fame and has been cited in chapters pertaining to devotional acts. The aim of the present study seeks to answer two questions. First, can the aforementioned hadith be regarded as a jurisprudential maxim? Second, what is its relation to the two principles of negation of hardship (nafī al‑haraj) and negation of harm (nafī al‑ḍarar)? Despite the mentioned hadith adduced it has not yet been examined as an independent legal maxim, and the originality of this research lies in its attempt to normativize it. Through a library-based research and utilizing a descriptive‑analytical ijtihādī method, the findings indicate that the practical fame of the hadith compensates its weakness in its chain of transmission, and like jurisprudential(legal) maxim in various devotional chapters to prove the recommended status of arduous acts of worship followed the divine reward for preparatory acts that precede obligatory by themselves. The maxim may, also, be employed to support the desirability of acts performed under hardship because the principle of negation of hardship is a grace giving by God: the lawgiver has only relieved the servants from the obligation of performing hardship acts of worship but does not negate their validity. But the maxim cannot be invoked to prove the validity or desirability of devotional acts following harm, since negative harm that prohibited by the lawgiver cannot be a means of drawing one nearer to God.
کلیدواژهها [English]
- most strenuous (the quality of being more difficult)
- the superiority of one act
- hardship
- harm
- maxim
قرآن کریم.
- ابنداود، حسن بن علی. (1383ش). رجال ابنداود. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ابندرید، محمد بن حسن. (بیتا). جمهرة اللغة. بیروت: دارالعلم للملایین.
- ابنفارس، احمد بن فارس. (بیتا). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
- ابنمنظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
- اردبیلى، احمد بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: اسلامى.
- اشکورى، محمد بن علی. (1373ش). تفسیر شریف لاهیجى. تهران: داد.
- انصارى، مرتضى بن محمدامین. (بیتا). قاعدة لا ضرر و الید و الصحة و القرعة (فرائد الأصول). قم: اسلامی.
- ایجی، عضدالدین عبدالرحمان بن احمد. (بیتا). شرح المواقف. قم: الشریف الرضی.
- ایروانى، باقر. (1426ق). دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة. قم: دار الفقه للطباعة و النشر.
- ایروانى، علی. (1422ق). الأصول فی علم الأصول. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
- ایوان کیفى، محمدحسین. (1429ق). مشارع الأحکام فی تحقیق مسائل الحلال و الحرام. اصفهان: مرکز تحقیقات رایانهاى حوزه علمیه اصفهان.
- آشتیانى، میرزا محمدحسن بن جعفر. (1425ق). الرسائل التسع. قم: زهیر.
- آلوسى، محمود بن عبدالله. (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- آملى، حیدر بن علی. (1422ق). تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم. قم: نور على نور.
- بجنوردی، سید حسن. (1377ش). القواعد الفقهیة. قم: نشر الهادی.
- بجنوردى، سید حسن. (1380ش). منتهى الأصول. تهران: مؤسسه عروج.
- بجنوردى، سید محمد. (1401ق). قواعد فقهیه. تهران: مؤسسه عروج.
- بحرانى، یوسف بن احمد. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: اسلامى.
- بحرانى، یوسف بن احمد. (1423ق). الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة. بیروت: دار المصطفى لإحیاء التراث.
- بخاری، محمد بن إسماعیل. (1422ق). صحیح البخاری. ریاض: دار طوق النجاة.
- برقى، احمد بن محمد. (1371ق). المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیة.
- بستی، محمد بن حبان. (1414ق). صحیح ابنحبان. بیروت: مؤسسة الرسالة.
- بهبهانى، محمدباقر بن محمداکمل. (1419ق). الحاشیة على مدارک الأحکام. قم: مؤسسۀ آلالبیت(ع).
- بهبهانى، محمدباقر بن محمداکمل. (1424ق). مصابیح الظلام. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
- بهمنپوری، عبداللّه؛ صابری، حسین. (1391ش). پژوهشی در صحّت انجام فعل حرجی. فقه و مبانی حقوق اسلامی، 45(2)، 1-
- بیهقی، احمد بن حسین. (1424ق). السنن الکبرى. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد. (1410ق). غرر الحکم. قم: دار الکتاب الاسلامی.
- جرجانى، سید امیر ابو الفتح حسینى. (1404ق). تفسیر شاهى. تهران: نوید.
- جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1410ق). الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین.
- حائری مازندرانی، محمد. (1416ق). منتهی المقال فی احوال الرجال. قم: مؤسسۀ آلالبیت(ع).
- حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسۀ آلالبیت(ع).
- حسینی روحانی، سید صادق. (بیتا). منهاج الصالحین. بی جا: بی نا.
- حسینى شیرازى، سید صادق. (1427ق). بیان الأصول. قم: دار الأنصار.
- حسینى شیرازى، سید محمد. (1413ق). الفقه، القواعد الفقهیة. بیروت: مؤسسه امام رضا(ع).
- حسینى شیرازى، سید محمد. (1421ق). الوصائل الى الرسائل. قم: مؤسسة عاشورا.
- حسینى شیرازى، سید محمد. (1428ق). من فقه الزهراء علیها السلام. قم: رشید.
- حسینى میلانى، سید علی. (1428ق). تحقیق الأصول. قم: الحقائق.
- حمیرى، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. بیروت: دار الفکر المعاصر.
- خواجویى مازندرانى، اسماعیل. (1418ق). جامع الشتات (للخواجوئی). قم: اسلامى.
- خوانسارى، موسى. (1373ق). رسالة فی قاعدة لاضرر. تهران: المکتبة المحمدیة.
- خویى، سید ابوالقاسم. (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
- دهخدا، علیاکبر. (1377ش). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات الفاظ قرآن. بیروت: دار الشامیه.
- رضانژاد، غلامحسین. (1383ش). تمهید المبانى یا تفسیر کبیر بر سوره سبع المثانى. تهران: الزهرا.
- سبزوارى، سید عبدالأعلى. (1413ق). مهذّب الأحکام (للسبزواری). قم: مؤسسه المنار.
- سبزوارى، محمدباقر بن محمدمؤمن. (1247ق). ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد. قم: مؤسسۀ آلالبیت(ع).
- شریف کاشانى، ملا حبیب الله. (1404ق). مستقصى مدارک القواعد. قم: علمیه.
- شهید اول، محمد بن مکی. (1430ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزة العلمیة.
- شهید ثانى، زینالدین بن علی. (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى-کلانتر). قم: کتابفروشى داورى.
- شهید ثانى، زینالدین بن علی. (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
- شهید ثانى، زینالدین بن علی. (1420ق). المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
- شهید ثانى، زینالدین بن علی. (بیتا). مسکن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد. قم: بصیرتی.
- صافى گلپایگانى، لطفالله. (1423ق). فقه الحج (للصافی). قم: مؤسسه حضرت معصومه سلام الله علیها.
- صبحی صالح. (1414ق). نهج البلاغه. قم: هجرت.
- صدر، سید محمدباقر. (1417ق). بحوث فی علم الأصول. قم: مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهلبیت(ع).
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1366ش). تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار.
- صدوق، محمد بن علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. قم: اسلامی.
- طباطبائى یزدى، سید محمدباقر. (بیتا). وسیلة الوسائل فی شرح الرسائل. قم: بی نا.
- طریحى، فخرالدین بن محمد. (1375ش). مجمع البحرین. تهران: مرتضوى.
- طوسی، محمد بن حسن. (1427ق). رجال الطوسی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- عاملى، بهاءالدین محمد بن حسین. (1390ق). الحبل المتین فی أحکام الدین. قم: کتابفروشى بصیرتى.
- عاملى، بهاءالدین محمد بن حسین. (بیتا). مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات. بیروت: دار الأضواء.
- عاملى، حسین بن عبدالصمد. (بیتا). العقد الحسینی- الرسالة الوسواسیة. یزد: گلبهار.
- عاملى، سید محمد بن علی. (1411ق). مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام. بیروت: مؤسسۀ آلالبیت(ع).
- عبداللهی، عبدالکریم. (1388ش). قواعدی از فقه. قم: بوستان کتاب.
- علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1412ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
- علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1413ق). کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد. قم: اسلامی.
- علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: اسلامی.
- علامه حلّى، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء (ط - الحدیثة). قم: مؤسسۀ آلالبیت(ع).
- فاضل لنکرانی، محمدجواد. (1383ش). القواعد الفقهیة. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد. (1396ش). قاعده میسور. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
- فاضل لنکرانى، محمد. (1425ق). ثلاث رسائل (للفاضل). قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام.
- فاضل لنکرانى، محمد. (1430ق). دراسات فی الأصول. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.
- فاضل هندى، محمد بن حسن. (1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: اسلامی.
- فراهیدی، خلیل بن احمد. (بیتا). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
- فیض کاشانی، محمد محسن. (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علیه السلام.
- قابل، هادی. (1390ش). قاعده عدالت و نفی ظلم. قم: انتشارات فقه الثقلین.
- قرائتى، محسن. (1388ش). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن.
- قرشى، سید علیاکبر. (1412ق). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- کاشانى، حبیبالله بن علیمدد. (1383ش). بوارق القهر فى تفسیر سوره الدهر. تهران: شمس الضحى.
- کاشانى، فتحالله بن شکرالله. (1423ق). زبدة التفاسیر. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
- کاشانى، فتحالله بن شکرالله. (بیتا). منهج الصادقین فی إلزام المخالفین. تهران: اسلامیه.
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر. (1422ق). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء (ط- الحدیثة). قم: اسلامی.
- کلینى، محمد بن یعقوب. (1429ق). الکافی. قم: دار الحدیث للطباعة و النشر.
- کهنترابی، میثم. (1403ش). اعتبارسنجی و نقد کارکردهای حدیث «أفضل الأعمال أحمزها» در منابع فریقین. پژوهشنامه قرآن و حدیث، 34(1)، 25-
- لیثی واسطی، علی بن محمد. (1376ش). عیون الحکم و المواعظ. قم: دار الحدیث.
- مازندرانى، محمدصالح. (1382ش). شرح الکافی. تهران: المکتبة الإسلامیة.
- متقی هندی، علی بن حسامالدین. (1989م). کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال. بیروت: مؤسسة الرسالة.
- مجلسى اول، محمدتقى. (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. قم: کوشانبور.
- مجلسى اول، محمدتقى. (1414ق). لوامع صاحبقرانى. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
- مجلسى دوم، محمدباقر. (1404ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مجلسى دوم، محمدباقر. (1410ق). بحار الأنوار. بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
- محمودی، محمدباقر. (1418ق). نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- مشکینى، میرزا علی. (بیتا). مصطلحات الفقه. بیجا: بینا.
- مظفر، محمدرضا. (1375ش). أصول الفقه. قم: اسماعیلیان.
- معرفت، محمدهادی؛ رستمنژاد، مهدی. (1429ق). التفسیر الاثری الجامع. مؤسسۀ انتشاراتی التمهید. قم.
- مغنیه، محمدجواد. (1424ق). التفسیر الکاشف. قم: دار الکتاب الإسلامی.
- مکارم شیرازی، ناصر. (1370ش). القواعد الفقهیة. قم: مدرسة الإمام علی بن ابیطالب.
- مکارم شیرازى، ناصر. (1428ق). انوار الأصول. قم: مدرسة الإمام علی بن ابیطالب.
- موسوی، صمدعلی. (1392ش). القواعد الفقهیة فی کتاب تفصیل الشریعة. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع).
- موسوى تهرانى، رسول. (1388ش). الوسائل الى غوامض الرسائل. قم: محلاتی.
- میرجلیلی، علیمحمد؛ محمدآبادی، فاطمه. (1396ش). معیار حقیقی شناخت افضل اعمال از منظر روایات. دومین کنفرانس بین المللی مطالعات اجتماعی فرهنگی و پژوهش دینی. رشت.
- نجفی، محمدحسن. (1421ق). جواهر الکلام فی ثوبه الجدید. قم: مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی.
- نجفى، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- نقیزاده، حسن؛ کرمی، فاطمه. (1391ش). روایات تفضیل در اصول الکافی، همسازگار یا ناسازگار. فصلنامۀ علوم حدیث، 17(64)، 57-
- نهاوندى، محمد. (1386ش). نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن. قم: مؤسسة البعثة، مرکز الطباعة و النشر.
- واسطى، سید محمدمرتضى حسینى. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
- ورام، مسعود بن عیسی. (1410ق). مجموعة ورام. قم: مکتبة فقیه.
- هاشمى رفسنجانى، اکبر. (1383ش). فرهنگ قرآن. قم: بوستان کتاب.
- هلال، هیثم. (1424ق). معجم مصطلحات الأصول. بیروت: دار الجیل.
- یزدى طباطبایى، سید محمدکاظم. (1409ق). العروة الوثقى. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
)